सुर्ती र मदिरा उत्पादनहरू स्वास्थ्यको लागि हानिकारक भएका कारण धेरै देशमा तिनको प्रत्यक्ष विज्ञापनमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ। नेपालमा पनि सुर्ती र मदिरा उत्पादनको प्रचार-प्रसार गर्न कानूनी रोक छ।

तर, ठूला कम्पनीहरूले कानुनलाई छलेर आफ्नो ब्रान्डलाई बजारमा जोडी राख्न सफल छन्। यस्तो गतिविधिलाई ‘सरोगेट (surrogate)’ विज्ञापन भनिन्छ।

‘सरोगेट’ विज्ञापनको मुख्य उद्देश्य प्रतिबन्धित उत्पादनको सट्टा अरू उत्पादनको प्रचार गरेर सोही ब्रान्डलाई उपभोक्ताको मनमा बसाइराख्नु हो । यस कारणले गर्दा उपभोक्ता मुख्य उत्पादन प्रयोग गर्न सजिलो महसुस गर्छन् र बजारमा तिनको प्रभाव निरन्तर रहन्छ।

सरोगेट (surrogate) विज्ञापन के हो ?
सुरोगेट (surrogate) विज्ञापन भन्नाले कुनै प्रतिबन्धित उत्पादनको नाममा अर्को वैकल्पिक उत्पादनको प्रचार गर्ने प्रक्रिया बुझाउँछ।

उदाहरणका लागि,

• मदिरा कम्पनीहरूले आफ्नो ब्रान्ड नाममा मिनरल पानी, एनर्जी ड्रिंक, सोडा वा म्युजिक सीडी बेचेरे आफ्नो ब्रान्डलाई प्रचार गर्ने गर्छन्।
• सुर्ती उद्योगले आफ्नो ब्रान्ड नाममा पान मसाला, अगरवत्ती, सलाई वा चिया बेच्ने गरेका छन् ।

यसो गर्दा तिनको ब्रान्ड नाम उपभोक्ताको दिमागमा बसेको रहन्छ र जब मुख्य उत्पादन किन्ने अवस्था आउँछ, ग्राहकले सजिलै पहिचान गर्न सक्छन्।

सरोगेट विज्ञापनका प्रमुख रणनीतिहरू:

तल्लो तहमा गएर बुझ्दा, सरोगेट  विज्ञापनका विभिन्न चरणहरू हुन्छन्। कम्पनीहरूले यि चरणहरूलाई आफ्नो ब्रान्डलाई निरन्तर जोडेर राख्नको लागि प्रयोग गर्छन्।

१. वैकल्पिक उत्पादनको प्रयोग

सबैभन्दा साधारण रणनीति हो प्रतिबन्धित उत्पादनसँग मिल्दोजुल्दो अर्को उत्पादन बजारमा ल्याएर।
उदाहरणका लागि:
• मदिरा कम्पनीहरूले आफ्नो ब्रान्ड नाममा मिनरल पानी, एनर्जी ड्रिंक, सोडा वा म्युजिक सीडी बेचेरे।
• सुर्ती उद्योगले आफ्नो ब्रान्ड नाममा पान मसाला, अगरवत्ती, सलाई वा चिया बेच्ने गर्छ।

यसो गर्दा तिनको ब्रान्ड नाम उपभोक्ताको दिमागमा बसेको रहन्छ र जब मुख्य उत्पादन किन्ने अवस्था आउँछ, ग्राहकले सजिलै पहिचान गर्न सक्छन्।

२. खेलकुद, पुरस्कार, मेला, महोत्सव, जात्रा शो र सांस्कृतिक कार्यक्रमको स्पोन्सरसीप

सरोगेट विज्ञापनको अर्को शक्तिशाली रणनीति ठूला ब्रान्डहरूले खेलकुद र सांस्कृतिक कार्यक्रम, मेला महोत्सव, जात्राहरू आयोजना गर्ने हो।
• क्रिकेट, फुटबल, टेनिस जस्ता ठूला प्रतियोगिताहरूमा सुर्ती र मदिरा ब्रान्डहरूको लोगो देखिन सक्छ।
• सङ्गीत कार्यक्रम, महोत्सवहरूमा पुरस्कार शो वा फिल्म महोत्सवहरूमा पनि प्रायोजकको रूपमा ठूला मदिरा र सुर्ती ब्रान्डहरू देखिन सक्छन्।

प्रत्यक्ष रुपमा मदिरा वा सुर्तीको प्रचार गरे जस्तो नदेखिए पनि यस्तो विज्ञापनले ब्रान्डलाई लोकप्रिय बनाउछ ।

३. डिजिटल र सामाजिक संजाल मार्फत प्रचार 
आजकल इन्टरनेट र सामाजिक संजालमा पनि सरोगेट विज्ञापन लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ।

• इन्फ्लुएन्सरहरू र सेलिब्रिटीहरू कुनै उत्पादन प्रचार गरिरहेका हुन्छन्, जुन प्रत्यक्ष रूपमा मदिरा वा सुर्ती नभए पनि सोही ब्रान्डको प्रचार गर्ने लक्ष्य राख्छ।

• फिल्म र वेब सिरिजहरूमा पनि अप्रत्यक्ष रूपमा मदिरा र सुर्तीजन्य उत्पादनको सन्दर्भ राखिन्छ।

उदाहरणका लागि, कुनै कलाकारले सरोगेट उत्पादनको विज्ञापन गरिरहेको जस्तो देखिए पनि, वास्तविक ब्रान्ड पहिचान गर्न मद्दत पुग्न सक्छ।

४. लाइफस्टाइल ब्रान्डिङ र मर्चेन्डाइजिङ
अर्को रणनीति हो ब्रान्डसँग सम्बन्धित अन्य सामान बजारमा ल्याएर।
• सुर्ती र मदिरा ब्रान्डहरूले टी-शर्ट, ब्याग, गिफ्ट आइटम, घडी जस्ता सामान बेच्ने गर्छन्।
• यस्तै गर्दा ब्रान्डलाई “लक्सरी” वा “स्टाइल”को रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ।
यो प्रविधि विशेषगरी युवाहरुलाई आकर्षित गर्न प्रयोग गरिन्छ।

सरोगेट विज्ञापनको असर :

१. मानसिक प्रभाव
प्रत्यक्ष रूपमा विज्ञापन नगरे पनि, ब्रान्ड बारम्बार देखिनाले ग्राहकको ब्रान्डको सम्झनशक्ति बलियो बनाउछ।
उदाहरणका लागि, यदि कसैले कुनै पुरस्कार, शो हेरिरहेको बेला एक मदिरा ब्रान्डको नाम सुनिरहेको छ भने, पछि उसले मुख्य उत्पादन प्रयोग गर्दा आत्मविश्वास महसुस गर्न सक्छ।

२. युवाहरुलाई प्रभावित गर्ने रणनीति

सरोगेट विज्ञापन विशेष गरी युवा पुस्तालाई लक्षित गर्छ।
• पुरस्कार शो, खेलकुदको स्पोन्सरशिप, सामाजिक संजाल मार्केटिङका माध्यमबाट युवाहरुलाई परोक्ष रूपमा उत्पादन प्रतिको सकारात्मक बनाइन्छ।
• अनुसन्धानहरूले देखाएको छ कि सरोगेट विज्ञापनले किशोर-किशोरी र युवाहरुलाई सुर्ती र मदिरा उपभोग गर्न प्रेरित गर्छ।

३. कानूनी छिद्र र छलचम
नेपाललगायत धेरै देशमा मदिरा र सुर्तीको विज्ञापनमा प्रतिबन्ध भए पनि सरोगेट विज्ञापन कतै न कतै देखि रहेको पाइन्छ ।

• कम्पनीहरूले “हामी त पानी, सलाई, अगरवत्ती वा पान मसाला बेचिरहेका छौं” भनेको तर्क गर्छन्।

निष्कर्ष: अब के गर्ने?
सरोगेट विज्ञापन एक कानूनी छिद्रको प्रयोग हो, जसले प्रत्यक्ष रूपमा प्रतिबन्धित उत्पादनको प्रचार नगरी ग्राहकलाई ब्रान्डको याद गराइराख्छ।
अब प्रश्न उठ्छ:
• के सरकारले सरोगेट विज्ञापनसमेत प्रतिबन्ध लगाउनु पर्छ?
• के जनतालाई नै यस्ता विज्ञापनको प्रभाव बुझेर सचेत हुनुपर्छ?
• कसरी युवाहरुलाई यस्ता विज्ञापनको प्रभावबाट रोक्न सकिन्छ ?

सरकारले कुनै नियम बनाए पनि कम्पनीहरूले नयाँ तरिकाहरू अपनाएर यो बजारमा रहिरहने गर्छन्। त्यसैले नागरिक सचेतना बढाउनु नै सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय हुन सक्छ। संगसंगै यस्ता गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्ने कानूनी व्यवस्था समेत बलियो बनाउन जरुरी छ ।