स्वास्थ्य जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सम्पत्ति हो। हाम्रो जीवनमा आउने रोगहरू, स्वास्थ्य समस्याहरू, र जीवनको गुणस्तरलाई धेरै तत्वहरूले प्रभाव पार्छन्। यी तत्वहरूलाई स्वास्थ्यका निर्धारकहरू भनिन्छ।

स्वास्थ्यका निर्धारकहरूको प्रकार:
१. अपरिवर्तनीय निर्धारकहरू (Non-Modifiable Determinants):

यी निर्धारकहरू परिवर्तन गर्न सकिँदैन।

• उमेर: वृद्ध अवस्थामा मुटुको रोग वा अल्जाइमरको जोखिम बढ्छ।
• लिंग: पुरुष र महिलामा केही विशेष रोगहरू हुने सम्भावना फरक हुन्छ, जस्तै महिलामा स्तन क्यान्सर र पुरुषमा प्रोस्टेट क्यान्सर।
•  अनुवांशिक संरचना: मधुमेह, उच्च रक्तचाप, वा हृदयघातजस्ता रोगहरू परिवारमा चलनमा भए तपाईंलाई पनि जोखिम हुन सक्छ।

२. परिवर्तनीय निर्धारकहरू (Modifiable Determinants):

यी निर्धारकहरूलाई सही जीवनशैली र व्यवहारले परिवर्तन गर्न सकिन्छ।

•  खानपान
•  शारीरिक गतिविधि
• धूम्रपान र मद्यपान
• तनाव व्यवस्थापन
• पर्यावरणीय परिस्थितिहरू

वास्तविक जीवनका उदाहरणहरूसहित परिवर्तनीय निर्धारकहरू

१. खानपान: स्वस्थ जीवनको मूल आधार

उदाहरण: रमेश दैनिक चिया र फास्ट फुडमा निर्भर थिए। उनको पेटको तौल बढ्दै गयो र उनीमा मधुमेह देखा पर्‍यो। डाक्टरको सल्लाहमा उनले प्रशोधित खाना छोडेर फलफूल, सागसब्जी, र सन्तुलित खाना खान थाले। केही महिनामा तौल घट्न सुरु भयो, र मधुमेहको स्तर पनि नियन्त्रणमा आयो।

• के गर्नुहोस् ?

• प्रशोधित खाना कम गर्नुहोस्।
• प्रशस्त फाइबरयुक्त खाना (जस्तै ओखर, आलस, गेडागुडी) समावेश गर्नुहोस्।
• ‘रक्सी’ र ‘तरेको’ खाना सेवन कम गर्नुहोस्।

२. नियमित शारीरिक व्यायाम: तन्दुरुस्तीको सूत्र

उदाहरण: कविता दिनभर काममा व्यस्त हुन्थिन् र घरमा आराम मात्र गर्थिन्। उनलाई उच्च रक्तचाप भयो। चिकित्सकको सल्लाहमा उनले बिहान ३० मिनेट हिँड्ने बानी बसालिन्। तीन महिनामा उनको रक्तचाप सामान्य भयो।

– के गर्नुहोस् ?

• हरेक दिन कम्तीमा ३० मिनेटको शारीरिक व्यायाम गर्नुहोस्।
• कार्यालय वा घरमा लामो समय बस्नु परेपछि केही मिनेट हिँड्न जानुहोस्।

३. धूम्रपान र मद्यपान: स्वास्थ्यको प्रमुख दुश्मन
उदाहरण: सञ्जयले कलेज समयदेखि नै धूम्रपान गर्ने बानी बसालेका थिए। उनलाई चाँडै नै श्वासप्रश्वासको समस्या सुरु भयो। डाक्टरले उनलाई तुरुन्त धूम्रपान छोड्न सल्लाह दिए। सञ्जयले सपोर्ट ग्रुपको सहयोग लिएर धूम्रपान छोडे र अहिले स्वस्थ जीवन बिताइरहेका छन्।

• के गर्नुहोस् ?

• धूम्रपान र मद्यपानबाट टाढा बस्नुहोस्।
•  यदि छोड्न गाह्रो छ भने, सपोर्ट ग्रुप वा परामर्शको सहयोग लिनुहोस्।

४. तनाव व्यवस्थापन: मानसिक स्वास्थ्यको सुरक्षा

उदाहरण: अनिल लामो समयदेखि कामको तनावले ग्रसित थिए। उनलाई अनिद्राको समस्या भयो। उनले ध्यान (meditation) र योग गर्न थालेपछि मानसिक शान्ति पाए र उनका स्वास्थ्य समस्या हटे।

• के गर्नुहोस् ?

• तनाव कम गर्न ध्यान र योगको अभ्यास गर्नुहोस्।
• सकारात्मक सोच राख्न प्रयास गर्नुहोस्।

५. स्वास्थ्य सेवाको नियमित उपयोग: रोगको समयमा पहिचान
उदाहरण: शर्मिला वार्षिक स्वास्थ्य जाँच नियमित गर्ने गर्थिन्। एक पटक उनको जाँचमा सुरुवाती चरणको स्तन क्यान्सर पत्ता लाग्यो। समयमै उपचार गराउँदा उनले स्वस्थ जीवन पुन: प्राप्त गरिन्।

• के गर्नुहोस् ?

• वार्षिक स्वास्थ्य परीक्षण गर्नुहोस्।
• साना स्वास्थ्य समस्याहरूलाई बेवास्ता नगर्नुहोस्।

स्वास्थ्य सुधारको सन्देश:
• आफ्नो जीवनशैली परिवर्तन गरेर धेरै स्वास्थ्य समस्याहरूलाई टाढा राख्न सकिन्छ।
• ‘आजको सुधार, भविष्यको सुरक्षा’ भन्ने लक्ष्य राखेर स्वस्थ जीवनको सुरुवात गर्नुहोस्।

निष्कर्ष:
स्वास्थ्यका धेरै निर्धारकमध्ये केही हाम्रो नियन्त्रणमा छैनन्। तर, परिवर्तनीय निर्धारकहरूलाई ध्यान दिएर र सही कदम चालेर हामी दीर्घकालीन स्वास्थ्य लाभ प्राप्त गर्न सक्छौं।

“आजै निर्णय गरौं: स्वस्थ जीवनको बाटो रोजौं!”