नेपालमा पछिल्ला वर्षहरूमा मस्तिष्कघात अर्थात स्ट्रोकका घटना उल्लेखनीय रूपमा बढिरहेका छन्। यो गम्भीर स्वास्थ्य समस्या हो, जसले मस्तिष्कमा रगत प्रवाहमा अवरोध गर्दा जीवन नै जोखिममा पार्न सक्छ।

तर, समयमै चेतना लिएर स्वस्थ जीवनशैली अपनाएमा स्ट्रोकबाट बच्न सकिन्छ। यस लेखमा स्ट्रोकका कारण, लक्षण, उपचार तथा रोकथामका उपायबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिनेछ।

स्ट्रोक भनेको के हो ?
स्ट्रोक मस्तिष्कमा रगत प्रवाह अचानक अवरुद्ध हुँदा हुने एक आपत्कालीन अवस्था हो। यसले मस्तिष्कका कोषहरूलाई क्षति पुर्‍याँउछ, जसका कारण शरीरका विभिन्न अङ्गहरू प्रभावित हुन सक्छन्।

स्ट्रोक मुख्य रूपमा दुई प्रकारका हुन्छन् :
१. इस्केमिक स्ट्रोक : – जब रक्तनलीमा अवरोध (जस्तो कि रगतका डल्ला)का कारण मस्तिष्कमा रगतको आपूर्ति बन्द हुन्छ।
२. हेमोरेजिक स्ट्रोक :– जब मस्तिष्कको रक्तनली चर्किएर रगत बग्न थाल्छ।

यी दुवै प्रकारका स्ट्रोक घातक हुन सक्छन् र समयमा उपचार नपाए गम्भीर जटिलता निम्त्याउँछन्।

नेपालमा स्ट्रोकको बढ्दो समस्या किन ?
नेपालमा हरेक वर्ष हजारौं मानिस स्ट्रोकको सिकार भइरहेका छन्। यसको प्रमुख कारणहरू निम्नानुसार छन् :
• अस्वस्थ जीवनशैली – फास्टफुड, प्रशोधित खानेकुरा, बढी नुन र बोसोयुक्त खाना सेवन
• शारीरिक निष्क्रियता – धेरैजसो मानिसहरू शारीरिक श्रममा कमी गर्दै गएका छन्
• धूम्रपान र मदिरा सेवन – निकोटिन र मदिराले रक्तनलीलाई क्षति पुर्‍याँउछ
• मधुमेह, उच्च रक्तचाप र उच्च कोलेस्ट्रोल – यी अवस्थाहरू स्ट्रोकको प्रमुख जोखिम कारक हुन्
• समयमै उपचार नपाउनु – स्वास्थ्य सचेतनाको कमी तथा आपत्कालीन सेवा सबै ठाउँमा नपुग्नु

स्ट्रोकका प्रमुख लक्षणहरू

स्ट्रोक हुँदा निम्न लक्षणहरू देखिन सक्छन् :
• अनुहारको एक भाग ठीकसँग नचल्नु वा टेढिनु
• हात वा खुट्टा एकतर्फ कमजोर हुनु
• बोली अस्पष्ट हुनु वा नबुझिने गरी बोल्नु
• अचानक टाउको दुखाइ, चक्कर लाग्नु, वा सन्तुलन गुमाउनु
• एउटा वा दुवै आँखाले राम्रोसँग नदेख्नु
FAST विधि (Face drooping, Arm weakness, Speech difficulty, Time to call emergency) अपनाउनु महत्त्वपूर्ण छ। यदि कोहीमा यी लक्षणहरू देखिए भने तत्काल नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा जानु आवश्यक छ।

जोखिम कारकहरू
• रक्तचाप उच्च हुनु
• मधुमेह र उच्च कोलेस्ट्रोल
• धूम्रपान र मदिरा सेवन
• अत्यधिक तौल
• तनाव र अनिद्रा

स्ट्रोकको उपचार कसरी गरिन्छ ?
• आपत्कालीन चिकित्सा सहायता – स्ट्रोकको संकेत देखिनेबित्तिकै अस्पताल पुर्‍याँउनु अत्यन्त जरुरी छ
• औषधि उपचार – रक्तनलीमा अवरोध हटाउन औषधि दिइन्छ
• शल्यक्रिया – गम्भीर अवस्थाहरूमा रक्तनलीको उपचारका लागि सर्जरी आवश्यक हुन सक्छ
• पुनर्स्थापना – फिजियोथेरापी, स्पिच थेरापी, र अन्य पुनर्स्थापना विधिहरू अपनाइन्छ

स्ट्रोकबाट जोगिने उपायहरू

स्ट्रोक रोकथाम गर्नका लागि निम्न उपायहरू अत्यन्त प्रभावकारी छन् :

• स्वस्थ खानपान – ताजा फलफूल, हरियो सागपात, कम नुन, कम बोसोयुक्त खाना सेवन गर्नु
• नियमित व्यायाम – हप्तामा कम्तीमा ५ दिन ३० मिनेट शारीरिक गतिविधि गर्नु
• रक्तचाप नियन्त्रण – नियमित रक्तचाप जाँच गर्नु र आवश्यक परे औषधि सेवन गर्नु
• धूम्रपान मदिरा परित्याग – निकोटिन र मदिराले रक्तनलीलाई क्षति गर्छ, त्यसैले यी बानी त्याग्नु
• तनाव व्यवस्थापन – योग, ध्यान, र पर्याप्त निद्रा लिने बानी बसाल्नु
• नियमित स्वास्थ्य परीक्षण – रक्तचाप, मधुमेह, कोलेस्ट्रोलको जाँच गर्दै जाने

निष्कर्ष
स्ट्रोक एक गम्भीर तर रोकथाम गर्न सकिने रोग हो। नेपालमा यसको संख्या दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ, जसका पछाडि अस्वस्थ जीवनशैली प्रमुख कारण बनेको छ। स्वस्थ बानी अपनाएर, नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गरेर, र सचेतनामा जोड दिएर हामी स्ट्रोकको जोखिमलाई कम गर्न सक्छौं।  स्ट्रोक आएमा तुरुन्तै अस्पताल जानुहोस्, जीवन जोगाउन ढिलाइ नगर्नुहोस्।

स्वस्थ जीवनशैली अपनाऔं, स्ट्रोकबाट बचौं।