डिस्लिपिडेमिया भनेको शरीरमा कोलेस्ट्रोल र लिपिडहरूको असंतुलन हो। यसले शरीरको विभिन्न अंगहरूमा गम्भीर प्रभाव पार्न सक्छ र विभिन्न दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्याहरूको कारण बन्न सक्छ। यस लेखमा हामी डिस्लिपिडेमियाको अवधारणा, कारणहरू, प्रकारहरू र यसको स्वास्थ्यमा पर्ने दीर्घकालीन प्रभावहरूको बारेमा छलफल गर्नेछौं।

आजको जीवनशैलीमा, जहाँ खानपान र शारीरिक गतिविधिमा अनियन्त्रण वृद्धि भएको छ, जसका कारण  डिस्लिपिडेमिया (Dyslipidemia) एउटा गम्भीर र बढ्दो स्वास्थ्य समस्या बनिरहेको छ।

१. डिस्लिपिडेमिया के हो?
डिस्लिपिडेमिया भनेको शरीरमा कोलेस्ट्रोल र लिपिडहरूको असंतुलन हो। सामान्यत: कोलेस्ट्रोल र लिपिडहरूले शरीरका लागि महत्त्वपूर्ण काम गर्छन्, जस्तै कि शरीरलाई ऊर्जा दिनु र कोशिकाको संरचना बनाउनु। तर, जब यी पदार्थहरूको असंतुलन हुन्छ, तब स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पर्न सक्छ।

डिस्लिपिडेमिया सामान्यत: दुई तरिकाले देखा पर्न सक्छ:

• हाइपरकोलेस्ट्रोलेमिया: अत्यधिक कोलेस्ट्रोलको मात्रा।
• हाइपोकलेस्ट्रोलेमिया: कम कोलेस्ट्रोलको मात्रा।

२. कोलेस्ट्रोल र लिपिडहरूको प्रकार

शरीरमा कोलेस्ट्रोल र लिपिडहरूको मुख्य प्रकारहरू तलका छन्:
• HDL (High-Density Lipoprotein): यसलाई ” राम्रो कोलेस्ट्रोल” भनिन्छ। HDL कोलेस्ट्रोलले शरीरबाट फालतु कोलेस्ट्रोल हटाउने काम गर्दछ र हृदयको स्वास्थ्यलाई सुधार गर्छ।

• LDL (Low-Density Lipoprotein): यसलाई “खराब कोलेस्ट्रोल” भनिन्छ। यसले रक्तवाहिनीसम्म कोलेस्ट्रोल पुर्याउँछ र उच्च मात्रा भएका अवस्थामा रक्तवाहिनीतर्फ कोलेस्ट्रोल जम्मा हुने सम्भावना हुन्छ जसले एथेरोस्क्लेरोसिस (धमनिका अवरोध) उत्पन्न गर्न सक्छ।

• Triglycerides: यी शरीरमा भएका मुख्य लिपिडहरूको समूह हो। जब शरीरमा अत्यधिक ट्राइग्लिसेराइड्स जम्मा हुन्छ, यो हृदय र रक्तसञ्चार प्रणालीको लागि हानिकारक हुन सक्छ।

३. डिस्लिपिडेमियाका कारणहरू
डिस्लिपिडेमियाका विभिन्न कारणहरू छन् जसले शरीरमा कोलेस्ट्रोल र लिपिडहरूको असंतुलन उत्पन्न गर्न सक्छ। यी कारणहरूलाई मुख्यत: जीवनशैली र आनुवंशिकतामा आधारित रूपमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ।

जीवनशैलीसँग सम्बन्धित कारणहरू:
• खानपान: अत्यधिक बोसो र चिनी भएका खाद्य पदार्थको अधिक सेवन, जस्तै कि प्रसंस्कृत खाद्य पदार्थ, फास्ट फूड ।
• गतिहीन जीवनशैली: शारीरिक गतिविधिको कमी वा व्यायाम नगर्ने बानीले शरीरको कोलेस्ट्रोल र लिपिडको स्तरमा असंतुलन ल्याउन सक्छ।
• धूम्रपान र मद्यपान: धूम्रपान र अत्यधिक मद्यपानले शरीरमा खराब कोलेस्ट्रोल (LDL) को स्तर बढाउन सक्छ र राम्रो कोलेस्ट्रोल (HDL) को स्तर घटाउँछ।
• तनाव: लगातार मानसिक र शारीरिक तनावले शरीरमा कोलेस्ट्रोल र लिपिडको असंतुलन सिर्जना गर्न सक्छ।
आनुवंशिक कारणहरू:
• परिवारिक इतिहास: यदि परिवारमा कोलेस्ट्रोल वा लिपिडसँग सम्बन्धित समस्या छ भने, त्यसको असर आगामी पुस्तामा पनि पर्न सक्छ।

४. डिस्लिपिडेमियाका दीर्घकालीन स्वास्थ्य प्रभाव
डिस्लिपिडेमियाले शरीरमा कोलेस्ट्रोल र लिपिडको असंतुलनको कारण विभिन्न दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न गर्न सक्छ। यस्ता प्रभावहरूका बारेमा तल चर्चा गरिएको छ:
• हृदय रोग र स्ट्रोक: उच्च LDL कोलेस्ट्रोल र ट्राइग्लिसेराइड्सको कारण रक्तवाहिनीयमा प्लाकको जमावट हुन सक्छ, जसले गर्दा रक्त प्रवाह अवरुद्ध हुन्छ र हृदयघात वा स्ट्रोकको जोखिम बढ्छ।
• धमनीको सख्तता (Atherosclerosis): जब रक्तवाहिनीसम्म कोलेस्ट्रोलको जमाव हुन्छ, यसले धमनीको पर्खाललाई सख्त बनाउँछ र रगतको प्रवाहलाई कठिन बनाउँछ।
• ग्याल ब्लाडरको समस्या: कोलेस्ट्रोलको अत्यधिक स्तरले ग्याल ब्लाडरमा पथरीको समस्या पैदा गर्न सक्छ।
• किड्नीको समस्या: लामो समयसम्म उच्च कोलेस्ट्रोलले किड्नीमा असर पुर्याउन सक्छ र किड्नीको फेलियरको कारण बन्न सक्छ।
• मधुमेहको जोखिम: डिस्लिपिडेमिया र उच्च कोलेस्ट्रोल स्तरका कारण शरीरमा इन्सुलिन प्रतिरोध बढ्न सक्छ, जसले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ।

५. डिस्लिपिडेमियाको उपचार र रोकथाम
डिस्लिपिडेमियाको उपचार र रोकथामका लागि जीवनशैलीका परिवर्तनहरू अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। तलका उपायहरूले कोलेस्ट्रोल र लिपिडको असंतुलनलाई सुधार्न मद्दत पुर्याउँछन्:
(१) स्वस्थ आहार:
• फाइबरको अधिक सेवन: फलफूल, सागसब्जी र सम्पूर्ण अन्नहरूको अधिक सेवन गर्नुले कोलेस्ट्रोलको स्तरलाई नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्दछ।
• संतुलित आहार: अत्यधिक बोसो र चिनीको सेवन घटाउनु र स्वस्थ बोसो (जस्तै ओमेगा-३ फ्याटी एसिड) को सेवन बढाउनु।
• कम चिनी र सोडियम: चिनी र नुनको अत्यधिक सेवन कम गर्नाले रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल स्तरमा सुधार ल्याउन सक्छ।
(२) शारीरिक गतिविधि:
• नियमित व्यायाम: हप्तामा कम्तिमा १५० मिनेटको मध्यम शारीरिक गतिविधि जस्तै चल्ने, दौडने, साइक्लिङ्ग आदि गर्नुले HDL कोलेस्ट्रोलको स्तर बढाउँछ र LDL कोलेस्ट्रोललाई घटाउँछ।
(३) धूम्रपान र मद्यपानको त्याग:
• धूम्रपान रोक्नु: धूम्रपानले कोलेस्ट्रोलको असंतुलन बढाउँछ र हृदय रोगको जोखिम बढाउँछ।
• मद्यपानको सेवन कम गर्नु: मद्यपानको अत्यधिक सेवनबाट बच्नुपर्छ, जसले कोलेस्ट्रोलको स्तरलाई राम्रो राख्न मद्दत गर्दछ।
(४) औषधि उपचार:
• स्टेटिनहरू: यी औषधिहरूले रक्तको कोलेस्ट्रोलको स्तरलाई घटाउन मद्दत गर्छ।
निष्कर्ष:
डिस्लिपिडेमिया एक गम्भीर स्वास्थ्य समस्या हो जसले हाम्रो जीवनको गुणस्तरलाई नकारात्मक असर पुर्याउँछ। यसलाई समयमै पहिचान र उपचार नगरे स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छ।

हामीले आहारमा सुधार, नियमित व्यायाम र जीवनशैलीका सकारात्मक परिवर्तनहरू अपनाएर यस समस्याको जोखिम घटाउन सक्छौं। यसले हाम्रो हृदयको स्वास्थ्यलाई सुधार गर्ने र दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्याहरूबाट बच्न मद्दत पुर्याउनेछ।