स्वास्थ्य सेवा क्षेत्रमा एउटा अत्यन्तै सामान्य भनाइ छ – “रोकथाम उपचारभन्दा सस्तो र प्रभावकारी हुन्छ।”

तर, जब हामी रोग रोकथामको कुरा गर्छौं, व्यवहारमा यो उतिनै चुनौतीपूर्ण देखिन्छ।

स्वास्थ्य नीति निर्माता, चिकित्सक, र सार्वजनिक स्वास्थ्यविद्हरू निरन्तर यसबारे छलफल गर्छन्, तर कतिपयले जीवनशैली परिर्वतनलाई अव्यावहारिक, कठिन वा व्यक्तिगत इच्छा शक्ति मात्रको विषय ठान्छन्।

तर,  के यो वास्तवमै यति कठिन छ ? कि हामीले अझ व्यवस्थित, वैज्ञानिक, र नीति-निर्माण तहबाट समाधान खोज्नुपर्छ?

जीवनशैली परिर्वतन कठिन हुनुका प्रमुख कारणहरू :

१. सचेतना अभाव: के मानिसहरूलाई नै थाहा छैन कि जीवनशैली परिवर्तन आवश्यक छ?

हामी बारम्बार ‘स्वस्थ जीवनशैली’ को कुरा गर्छौं, तर कति मानिसलाई यसको गहिरो महत्त्व थाहा छ?

उदाहरणका लागि:
• विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) का अनुसार ७०% भन्दा बढी अर्ली डेथहरू ‘प्रयोगयोग्य रोकथाम’ गर्न सकिन्छ, यदि मानिसहरूले आफ्नो जीवनशैली सुधार गरे।
• मधुमेह भएका व्यक्तिहरूको ८०% जति बिरामीहरूलाई खानपान, व्यायाम, र तनाव व्यवस्थापनले सामान्य अवस्थामा राख्न सकिन्छ।
• मुटु रोगका ९०% केसहरू अनावश्यक छन्, यदि मानिसहरूले उचित खानपान, तौल नियन्त्रण, र नियमित व्यायाम गरे।

तर, यो जानकारी कति मानिसलाई छ?

यदि थाहा छ भने किन लागू गर्न सकिरहेका छैनन् ?

२. आर्थिक असमानता: स्वस्थ जीवनशैली महँगो पर्छ ?

• एक क्यान्सर रोगीको उपचार खर्च २० लाख रुपैयाँसम्म पुग्न सक्छ।
• मधुमेह भएका बिरामीहरू औषधि र जाँचमै वार्षिक लाखौं रुपैयाँ खर्च गर्छन्।
• उच्च रक्तचाप भएका व्यक्तिहरूको औषधि जीवनभर चल्छ।
तर, स्वस्थ खानपान, व्यायाम, र तनाव व्यवस्थापनले यी रोगहरू हुनै नदिने क्षमता राख्छ।

तर किन ?

• किन एक प्लेट ‘फास्टफुड’ रु. ५० मा पाइन्छ तर एउटा स्वास्थ्यकर खाना रु. १५० पर्छ ?
• किन खेलकुद स्थलहरू (gym, parks) सीमित छन् तर मदिरा र चुरोट पसल हरेक ५० मिटरमा पाइन्छ ?
• किन स्वस्थ जीवनशैली अपनाउन चाहने व्यक्तिले बाधाहरू सामना गर्नुपर्छ ?
यस्ता आर्थिक असमानताले गर्दा जीवनशैली परिर्वतन गरिहाल्न सक्दैन। सरकारले यसलाई नीति स्तरमै समाधान गर्नुपर्छ।

३. सामाजिक संस्कृति र मानसिकता:

‘अब के फरक पर्छ र ?’

नेपालमा एउटा गहिरो मानसिकता छ – रोग लागेको बेलामात्र सचेत हुने।
• “हाम्रो बाजे–बज्यै त यसै गरी खान्थे, तिनीहरूलाई केही भएन, हामीलाई पनि केही हुँदैन।”
• “जिन्दगी रमाइलो गर्न जन्मिएको हो, स्वास्थ्यमा धेरै ध्यान दिएर के हुन्छ?”
• “पहिले खानपान ठीकै थियो, अहिले खानाले के नै असर पार्छ र?”

तर,  विज्ञान के भन्छ ?

विगत ५० वर्षमा हाम्रो खानपान, शारीरिक गतिविधि, र जीवनशैलीमा आमूल परिवर्तन आएको छ।
• हिजोका पुस्ताहरूले खानपानको रूपमा अर्गानिक खाना, स्वस्थ वायुमण्डल, शारीरिक श्रम गर्थे।
• आज हामीले प्रशोधित खाना, प्रदूषित वातावरण, र शारीरिक निष्क्रियता अपनाएका छौं।
त्यसैले ‘पहिले केही भएन’ भन्ने तर्क गलत हो।
अब पनि हामी रोकथाममा ध्यान नदिए, अर्को पुस्ता अझै गम्भीर स्वास्थ्य संकट भोग्नेछ।

तर,  रोकथाम किन उपयुक्त छ ?  किन उपचारभन्दा बढी प्रभावकारी छ ?

• उपचार महँगो छ।
• उपचारले जीवनको गुणस्तर घटाउँछ।
• उपचारले दीर्घकालीन असरहरू (साइड इफेक्ट, अपांगता) दिन्छ।
तर रोकथाम सस्तो छ, प्रभावकारी छ, अनि जीवनको गुणस्तर सुधार गर्छ।

अबको प्रश्न:

रोकथामलाई सरकारले कसरी व्यवस्थित गर्न सक्छ ?

समाधान के हो?

नीति निर्माणमा परिवर्तन गर्नुपर्ने ५ ठोस उपाय

• स्वास्थ्य शिक्षा अनिवार्य बनाउनुपर्छ।
विद्यालय तहबाटै स्वस्थ जीवनशैलीबारे सिकाउने नीति आवश्यक छ।

• स्वस्थ खानाको प्रवर्द्धन, फास्टफुड र मदिराको नियन्त्रण गर्नुपर्छ।
सरकारले अस्वस्थ खानामा कर बढाउने र स्वस्थ खानामा भन्सार छुट दिने नीतिहरू ल्याउनु आवश्यक छ।

• स्वास्थ्य सेवा प्रविधि ग्रामीण क्षेत्रमा पुर्याउनुपर्छ।
ग्रामीण क्षेत्रका स्वास्थ्य संस्थाहरूमा नियमित स्वास्थ्य परामर्श सेवा उपलब्ध गराउने।

• खेलकुद र व्यायाम संस्कृति प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।
प्रत्येक नगरपालिकामा निःशुल्क वा सुलभ खेलकुद मैदान, पार्क, वा साइकल लेन अनिवार्य गर्नुपर्छ।

• चेतना अभिवृद्धि गर्ने अभियानहरू आवश्यक छ।
‘धुम्रपान नियन्त्रण अभियान’ जस्तै ‘स्वस्थ नेपाल अभियान’ सञ्चालन गर्नुपर्छ।

निष्कर्ष:

अब ढिला गर्ने समय छैन 

• जीवनशैली परिवर्तन कठिन हुन सक्छ, तर असम्भव होइन।
• यदि नीति निर्माताहरूले रोकथामलाई पहिलो प्राथमिकता दिएनन्, अर्को पुस्ताले अझै गम्भीर स्वास्थ्य संकट भोग्नेछ।
• रोकथाम सस्तो, प्रभावकारी, र दीर्घकालीन समाधान हो।

अब प्रश्न मात्र गर्ने कि समाधान ल्याउने ?

रोकथामलाई पहिलो प्राथमिकता दिने कि अर्को पुस्तालाई रोगग्रस्त बनाउने ?
यो सोच्नैपर्ने समय हो।

स्वास्थ्य अब मात्र व्यक्तिगत कुरा होइन, यो समग्र राष्ट्रको विषय हो !