स्वास्थ्य भनेको केवल रोगमुक्त हुनु मात्र होइन। यो शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भावनात्मक,  बौद्धिक, आर्थिक र आध्यात्मिक आयामहरूको समन्वय हो।

हामीमध्ये धेरैले शारीरिक स्वास्थ्यलाई मात्र प्राथमिकता दिन्छौं तर अन्य आयामलाई बेवास्ता गर्दा जीवन सन्तुलनबिहीन हुन्छ।

स्वास्थ्यका मुख्य आयामहरू

१. शारीरिक स्वास्थ्य (Physical Health)
यो हाम्रो शरीरको अवस्था र त्यसको कार्यक्षमतासँग सम्बन्धित छ। शारीरिक रूपमा स्वस्थ रहन सन्तुलित आहार, व्यायाम, पर्याप्त निद्रा, र स्वच्छतामा ध्यान दिनुपर्छ।

उदाहरण: रमेश ५० वर्षका छन्। सधैं व्यस्त कार्यतालिका हुँदा पनि उनी बिहान दौडिने र स्वस्थ खानामा जोड दिन्छन्। नतिजा, उनी उच्च रक्तचाप र मधुमेहबाट जोगिएका छन्।

२. मानसिक स्वास्थ्य (Mental Health)

तनाव, चिन्ता, र डिप्रेसन जस्ता समस्याले हाम्रो जीवनलाई कमजोर बनाउँछ। मनोबल बढाउने अभ्यास र सकारात्मक सोच मानसिक स्वास्थ्यलाई मजबुत बनाउँछ।

उदाहरण: सुनिताले आफ्नो अफिसको तनाव व्यवस्थापन गर्न ध्यान (Meditation) सुरु गरिन्। केही महिनापछि, उनले आफ्नो काममा एकाग्रता र खुसी महसुस गरिन्।

३. सामाजिक स्वास्थ्य (Social Health)

सामाजिक सम्बन्ध र सहभागिताले मानिसलाई भावनात्मक र मानसिक रूपमा सबल बनाउँछ।

उदाहरण:आमाले आफूलाई एक्लोपनबाट जोगाउन छिमेकी महिलाहरूलाई हप्तामा एकपटक भेटेर सामूहिक गतिविधि गर्न थालिन्। यसले उनीहरूको सम्बन्ध बलियो बनायो र जीवनमा खुसी ल्यायो।

४. आध्यात्मिक स्वास्थ्य (Spiritual Health)

जीवनको अर्थ खोज्ने र आत्मज्ञान प्राप्त गर्ने प्रक्रियालाई आध्यात्मिक स्वास्थ्य भन्छन्।

उदाहरण: गीता, आफ्नो व्यक्तिगत समस्यासँग जुध्न, ध्यान र योग गर्न थालिन्। यसले उनलाई मानसिक शान्ति र आत्मविश्वास दियो।

५. भावनात्मक स्वास्थ्य (Emotional Health)
आफ्ना भावनाहरूलाई सही तरिकाले व्यक्त गर्न र व्यवस्थापन गर्न सक्ने क्षमतालाई भावनात्मक स्वास्थ्य भन्छन्।

उदाहरण: दिपक, आफ्नो रिसलाई नियन्त्रण गर्न नसक्ने व्यक्तित्व थिए। उनले परामर्शदाता भेटे र आफ्नो भावनालाई सही ढंगले व्यक्त गर्न सिके। अब, उनी आफ्नो व्यक्तिगत र व्यावसायिक सम्बन्धमा सुधार ल्याउन सक्षम भएका छन्।

६. बौद्धिक स्वास्थ्य (Intellectual Health)

नयाँ ज्ञान आर्जन गर्ने, नयाँ कुरा सिक्ने र सोच्ने क्षमतालाई बौद्धिक स्वास्थ्य भन्छन्।

उदाहरण: ७० वर्षका मोहनले रिटायर भएपछि संगीत सिक्न थाले। यसले उनलाई खुशी दिएको मात्र होइन, उनको दिमागलाई पनि सक्रिय राख्यो।

७. आर्थिक स्वास्थ्य (Financial Health)

आफ्ना आवश्यकता र चाहनाहरू पूरा गर्न सक्ने अवस्था आर्थिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित छ।

उदाहरण: अनिताले मासिक बजेट बनाउने र बचत गर्ने बानी बसालिन्। यसले उनलाई आकस्मिक खर्चहरूलाई पनि सहज रूपमा सामना गर्न मद्दत गर्‍यो ।

सबै आयाम किन महत्त्वपूर्ण छन् ?

•  परस्पर प्रभाव: कुनै एक आयाम असन्तुलित भए, अरू आयाम पनि प्रभावित हुन्छ।

उदाहरण: कान्ति, आर्थिक समस्याका कारण तनावमा परिन्। यसले उनको मानसिक स्वास्थ्यमा
असर गर्यो र उनी शारीरिक रूपमा कमजोर पनि बनिन्।

शारीरिक स्वास्थ्य मात्र किन पर्याप्त छैन?

स्वस्थ शरीर भएको मान्छे मानसिक रूपमा कमजोर भएमा उसले जीवनमा खुसी र सन्तोष पाउन सक्दैन।

उदाहरण: राम शारीरिक रूपमा तन्दुरुस्त भए पनि उनीसँग साथीहरू छैनन्। सामाजिक सम्बन्धको अभावले उनलाई डिप्रेसनमा पारेको छ।

स्वास्थ्यका सबै आयामलाई सन्तुलनमा राख्ने उपायहरू

१. शारीरिक स्वास्थ्यका लागि:
 दैनिक ३० मिनेटको व्यायाम।
 सन्तुलित आहार (फलफूल, सागसब्जी, प्रोटिनयुक्त खाना)।

२. मानसिक स्वास्थ्यका लागि:
 दैनिक ध्यान र योग।
 आफ्नो समस्या परिवार वा साथीभाइसँग बाँड्ने।

३. सामाजिक स्वास्थ्यका लागि:

 परिवार र साथीहरूसँग समय बिताउने।
 सामाजिक कार्यक्रममा सहभागी हुने।

४. आध्यात्मिक स्वास्थ्यका लागि:

 ध्यान, प्रार्थना, वा प्रकृतिसँग नजिक रहनु।
 आफ्नो जीवनको उद्देश्य खोज्ने।

५. भावनात्मक स्वास्थ्यका लागि:
 भावनालाई व्यक्त गर्ने तरिका सिक्ने।
 आफूलाई सकारात्मक गतिविधिमा व्यस्त राख्ने।

६. बौद्धिक स्वास्थ्यका लागि:
  नयाँ किताब पढ्ने।
 नयाँ सीपहरू सिक्ने।

७. आर्थिक स्वास्थ्यका लागि:
 मासिक बजेट बनाउने।
 आवश्यकता र विलासितामा फरक छुट्याउने।

निष्कर्ष
स्वास्थ्यको कुनै एउटा पक्षलाई मात्र प्राथमिकता दिने होइन, सबै आयामलाई सन्तुलित बनाउने प्रयास गर्नु नै साँचो स्वास्थ्य हो। जीवनका यी आयामहरूमा सन्तुलन ल्याउन सके मात्र हामी खुसी र सन्तोषपूर्ण जीवन बाँच्न सक्छौं।

‘समग्र स्वास्थ्य नै जीवनको खम्बा हो। सबै आयामलाई सन्तुलनमा राखेर पूर्ण स्वास्थ्यको अनुभव गरौं।’