धूम्रपान विश्वभरि रहेका धेरै गैर-संक्रामक रोगहरू (Non-Communicable Diseases) को प्रमुख कारण हो। धूम्रपानले मुटु, फोक्सो, मस्तिष्क, किड्नी जस्ता महत्त्वपूर्ण अंगहरूमा गम्भीर असर पुर्‍याउँछ । यसले केवल धूम्रपान गर्ने व्यक्तिलाई मात्र होइन, उनको परिवार, साथीहरू, र वरपर रहेका व्यक्तिहरूलाई पनि असर गर्छ।

धूम्रपानको स्वास्थ्यमा परेको असरलाई वैज्ञानिकहरूले लामो समयदेखि अध्ययन गर्दै आएका छन्।

धूम्रपानले शरीरमा विभिन्न गम्भीर स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न गर्छ। यसको असर फोक्सो, मुटु, रक्तनली, श्वासप्रश्वास प्रणाली, र शरीरका लगभग हरेक अंगमा पर्न सक्छ। यहाँ धूम्रपानका विभिन्न स्वास्थ्य प्रभावहरू स्पष्ट रूपमा उल्लेख गरिएका छन्:

१‍‍‍. फोक्सोको क्यान्सर र अन्य क्यान्सर

धूम्रपानको प्रमुख असर फोक्सोमा पर्छ। चुरोटको धुवाँमा ७० भन्दा बढी क्यान्सर उत्पन्न गर्ने (क्यान्सरजनिक) रसायनहरू हुन्छन्। फोक्सोको क्यान्सरका ८०-९०% घटनाहरू धूम्रपानका कारण हुने मानिन्छ। साथै, धूम्रपानले मुख, गला, ओठ, स्वरनली (larynx), इसोफेगस (खानेनली), प्यान्क्रियास, मृगौला, मूत्राशय, र पेटमा क्यान्सरको सम्भावना बढाउँछ।

२. मुटु रोग 

धूम्रपानले मुटुको रक्तनलीहरूलाई प्रभावित गर्छ, जसले गर्दा रक्तसञ्चारमा समस्या उत्पन्न हुन्छ। चुरोटको धुवाँले रक्तनलीहरूलाई संकुचित गराउँछ, जसले गर्दा रक्तसञ्चारमा अवरोध हुन सक्छ र हृदयाघात (Heart Attack) वा स्ट्रोकको जोखिम बढ्छ। धूम्रपानले कोलेस्ट्रोल स्तर पनि बढाउँछ र रक्तनलीहरूमा जमेको फोहोरले एथेरोस्क्लेरोसिस (Atherosclerosis) अर्थात् रक्तनलीहरूको कठोरता निम्त्याउँछ। यसले उच्च रक्तचाप (High Blood Pressure) को समस्या पनि निम्त्याउन सक्छ।

३. श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगहरू

धूम्रपानले फोक्सोको कार्यक्षमता कमजोर बनाउँछ, जसले गर्दा श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्याहरू निम्तिन्छ। धूम्रपानले क्रोनिक ब्रोंकाइटिस (Chronic Bronchitis) र इम्फिसेमा (Emphysema) जस्ता रोगहरूको विकास गर्न सक्छ, जसलाई मिलाएर क्रोनिक ओब्सट्रक्टिभ पल्मोनरी डिजिज (COPD) भनिन्छ। यसले गर्दा व्यक्तिलाई सास फेर्न गाह्रो हुन्छ, फोक्सोमा संक्रमणको सम्भावना बढ्छ, र दैनिक जीवनमा शारीरिक सक्रियतामा समस्या आउन सक्छ।

४. प्रजननसम्बन्धी समस्या 

धूम्रपानले पुरुष र महिलामा प्रजननसम्बन्धी समस्या पनि निम्त्याउँछ। पुरुषहरूमा यसले शुक्राणुको उत्पादन र गुणस्तरमा कमी ल्याउँछ, जसले गर्दा बाँझोपनको समस्या निम्तिन सक्छ। महिलाहरूमा धूम्रपानले अन्डाशयको कार्यक्षमता घटाउँछ, महिनावारीमा समस्या ल्याउँछ, र गर्भवती हुन गाह्रो बनाउँछ। गर्भवती महिलाहरूमा धूम्रपानले गर्भपात, समयपूर्व प्रसव, र बच्चाको तौल कम हुनसक्ने जोखिम बढाउँछ।

५. प्रतिरक्षा प्रणालीमा असर 

धूम्रपानले शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई कमजोर बनाउँछ, जसले गर्दा शरीरलाई संक्रमण र रोगहरूसँग लड्न गाह्रो हुन्छ। धूम्रपान गर्ने व्यक्तिहरूमा ज्वरो, फ्लु, निमोनिया, र अन्य संक्रमणहरूको जोखिम बढी हुन्छ। फोक्सोमा हुने संक्रमणहरू, जस्तै निमोनिया, बारम्बार देखिन सक्छ।

६. मधुमेह 

धूम्रपानले मधुमेहको सम्भावना पनि बढाउँछ। धूम्रपान गर्ने व्यक्तिहरूमा मधुमेहको जोखिम ३०-४०% बढी हुन्छ। मधुमेह भएका धूम्रपानकर्ताहरूमा हृदयघात, स्ट्रोक, र रक्तनलीहरूमा समस्या बढ्न सक्छ। यसले रक्तमा ग्लुकोजको मात्रा असन्तुलित बनाउँछ र इन्सुलिन प्रतिरोधको विकास गर्छ।

७. हड्डी र मांशपेशीमा असर

धूम्रपानले हड्डीहरूलाई कमजोर बनाउँछ। धूम्रपान गर्ने महिलाहरूमा हड्डी कमजोर हुने (Osteoporosis) समस्या बढी देखिन्छ। यसले गर्दा हड्डीमा चोटपटक वा फ्र्याक्चर हुने सम्भावना पनि बढ्छ। साथै, यसले घाउ निको पार्नको प्रक्रियालाई ढिलो बनाउँछ।

८. मानसिक स्वास्थ्यमा असर

धूम्रपानले मानसिक स्वास्थ्यमा पनि गम्भीर असर पुर्याउँछ। धूम्रपानले तनाव र चिन्तालाई अस्थायी रूपमा कम गर्न सक्छ, तर यसले दीर्घकालीन रूपमा मानसिक स्वास्थ्य बिगार्न सक्छ। अध्ययनले देखाएको छ कि धूम्रपान गर्ने व्यक्तिहरूमा डिप्रेशन र चिन्ताजन्य समस्याहरूको सम्भावना बढी हुन्छ। साथै, निकोटिनमा लत लागेपछि यसको सेवन नगरेको अवस्थामा चिन्ता, बेचैनी, र चिडचिडापन जस्ता समस्या देखिन्छन्।

९. छालाको समस्या

धूम्रपानले छालाको गुणस्तरमा पनि नकारात्मक असर पार्छ। यसले छालालाई सुख्खा, कमजोर, र समयभन्दा पहिले बुढो देखिन बनाउँछ। छालामा चाउरी छिटो पर्न  देखिन सक्छन्, र छालामा क्यान्सरको सम्भावना पनि बढ्न सक्छ।

१०. दाँत र मुखसम्बन्धी समस्या

धूम्रपानले दाँत र मुखको स्वास्थ्यलाई पनि बिगार्छ। चुरोटको धुवाँमा भएको रसायनले दाँत पहेँलो हुन्छन्, गिजा (gums) मा संक्रमण हुन सक्छ, र मुखमा दुर्गन्ध आउन सक्छ। यसले गिजाको रोग (Gum Disease) र मुखको क्यान्सरको खतरा पनि बढाउँछ।

पहिलो हात, दोस्रो हात र तेस्रो हात धूम्रपानले मानिसको शारीरिक स्वास्थ्य मात्र होइन, मानसिक स्वास्थ्य र वातावरणमा पनि नकारात्मक प्रभाव पार्छ।

यस लेखमा हामी धूम्रपानका विभिन्न प्रकारहरू, त्यसका नकरात्मक प्रभावहरू, संसारभरका सरकारहरूले धूम्रपान घटाउन गरेका नियमहरू, र धूम्रपान छोड्न सकिने उपायहरूबारे विस्तृत जानकारी दिनेछौं।

धूम्रपान आफैले गर्नु (First Hand Smoking)

पहिलो हात धूम्रपान भनेको प्रत्यक्ष रूपमा चुरोट, बिडी, सिगार, वा अन्य कुनै धूम्रपान सामग्री सेवन गर्ने क्रिया हो। चुरोटमा रहेको निकोटिनले व्यक्तिलाई लत लगाउने गुण हुन्छ, जसले गर्दा धूम्रपान गर्ने व्यक्तिले त्यसलाई बारम्बार सेवन गर्न चाहन्छन्। चुरोट, बिडी, सिगारमा भएको तम्बाकूमा ७० भन्दा बढी क्यान्सरजनक (क्यान्सर उत्पन्न गर्ने) पदार्थहरू पाइन्छन्। यो धूम्रपान गर्ने व्यक्तिको फोक्सोको क्यान्सर, मुखको क्यान्सर, गला र श्वास नलीको क्यान्सरको खतरा बढाउँछ।

यसका साथै, धूम्रपानले मुटु रोगको सम्भावना अत्यधिक बढाउँछ। यसले धूम्रपानकर्ताको रगतमा अक्सिजनको मात्रा घटाउँछ र मुटुको रक्तनलीहरूमा फोहोर जम्मा हुन दिन्छ, जसले गर्दा हृदयघातको जोखिम बढ्छ। फोक्सोको कार्यक्षमता कमजोर भएर दमजस्ता श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगहरू पनि हुन सक्छन्। यसैले, पहिलो हात धुम्रपान गर्ने व्यक्तिको जीवनकाल छोटो हुन्छ र उनीहरूलाई विभिन्न स्वास्थ्य समस्या सामना गर्नुपर्छ।

आफूले धूम्रपान नगर्ने तर आफूसंगैको अर्को व्यक्तिले गर्दा आफूमा हुने असर (Second Hand Smoking)

दोस्रो हात धुम्रपान, जसलाई “पासिभ स्मोकिंग” पनि भनिन्छ, तब हुन्छ जब धूम्रपान नगर्ने व्यक्तिले धूम्रपान गरिरहेको व्यक्तिको धुवाँ सास फेर्दै लिन्छन्। यो वातावरणमा रहेको धुवाँले पनि लगभग त्यत्तिकै हानिकारक प्रभाव पार्छ जति प्रत्यक्ष रूपमा चुरोट सेवन गर्दा हुन्छ। दोस्रो हात धूम्रपानका कारण फोक्सो र मुटु रोगको खतरा धूम्रपान नगर्ने व्यक्तिहरूमा पनि अत्यधिक हुन्छ।

विशेष गरेर बालबालिकाहरू र गर्भवती महिलाहरूलाई दोस्रो हात धूम्रपानले धेरै असर गर्छ। गर्भवती महिलाले यो धुवाँमा लामो समय बिताउँदा बच्चाको जन्म समयपूर्व हुन सक्छ, बच्चाको तौल कम हुन सक्छ, र जन्मपछि पनि विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू देखिन सक्छन्। बालबालिकामा दोस्रो हात धूम्रपानका कारण फोक्सोको कार्यक्षमता कमजोर हुन सक्छ, जसले गर्दा दम र अन्य श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या निम्तिन सक्छ।

धूम्रपान गर्दा निस्केको धुवाँका कणहरूले पछि सम्म गर्ने असर (Third Hand Smoking)

तेस्रो हात धूम्रपान भनेको धूम्रपान गर्दा निस्केको धुवाँका कणहरूले घरको फर्निचर, लुगाफाटा, भित्ताहरूमा जम्मा भएर लामो समयसम्म रहनु हो। यी कणहरू मानिसको छाला, नाक, मुख र सास फेर्ने प्रणालीमा पसेर स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पार्छ।

तेस्रो हात धूम्रपानको प्रभाव विशेष गरी बच्चाहरूमा धेरै देखिन्छ। बच्चाहरूले घरको भुइँ, कुर्सी, वा फर्निचरमा खेल्दा ती कणहरू शरीरमा पर्न सक्छन्। यसले गर्दा बच्चाहरूमा फोक्सो र अन्य अंगहरूको विकासमा बाधा पुग्न सक्छ, प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर हुन सक्छ, र भविष्यमा विभिन्न श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्याहरू हुन सक्छन्।

तेस्रो हात धूम्रपानको असर हटाउन घरको वातावरणलाई सफा र सन्तुलित राख्न आवश्यक हुन्छ।

सरकारहरूले धुम्रपान घटाउन गरेका प्रयासहरू

धूम्रपानको हानिकारक प्रभावहरूलाई ध्यानमा राख्दै विश्वका विभिन्न देशहरूले धुम्रपान घटाउन कडा नियमहरू लागू गरेका छन्। धूम्रपानसम्बन्धी चेतना अभिवृद्धि र स्वास्थ्य सुधारका लागि सरकारहरूले केही महत्त्वपूर्ण कदमहरू चालेका छन्, जसले गर्दा धूम्रपान गर्नेको संख्यामा कमी आएको छ। यहाँ केही प्रमुख नियम र पहलहरू छन्:

सार्वजनिक स्थानहरूमा धूम्रपानमाथि प्रतिबन्ध: धेरै देशहरूमा सार्वजनिक स्थान, जस्तै स्कूल, अस्पताल, सार्वजनिक यातायात, पार्क, र कार्यालयहरूमा धूम्रपान गर्न प्रतिबन्ध लगाइएको छ। यसले दोस्रो हात धूम्रपानको जोखिमलाई कम गर्न मद्दत गर्छ र वातावरणलाई सफा राख्छ।

• धूम्रपान सामग्रीमा उच्च कर: धूम्रपान सामग्री, जस्तै चुरोट र बिडीमाथि सरकारले कर वृद्धि गरेको छ। कर बढ्दा चुरोटको मूल्य पनि महँगो हुन्छ, जसले गर्दा मानिसहरूले धूम्रपान गर्न कम रुचि राख्छन्। धेरैजसो देशहरूमा धूम्रपान सामग्रीमा ५० प्रतिशतभन्दा बढी कर लगाइएको छ, जसले गर्दा युवापुस्तामा धूम्रपान गर्नेको संख्यामा कमी आएको छ।
• चेतावनीसहितको प्याकेट: सरकारहरूले चुरोटका प्याकेटमा ठूला र स्पष्ट स्वास्थ्य चेतावनीहरू राख्न अनिवार्य गरेका छन्। तस्बिर र लेखाहरूले क्यान्सर, मुटुरोग, र अन्य रोगहरूका बारेमा चेतावनी दिन्छन्, जसले धूम्रपान गर्ने व्यक्तिलाई नकारात्मक परिणामबारे सचेत गराउँछ।
• धूम्रपानको विज्ञापनमा प्रतिबन्ध: धेरै देशहरूमा धूम्रपानसम्बन्धी विज्ञापनहरूमाथि प्रतिबन्ध लगाइएको छ। यसले नयाँ पुस्तालाई धूम्रपानको आकर्षणबाट जोगाउँछ। टेलिभिजन, पत्रिका, र अनलाइन प्लेटफर्महरूमा धूम्रपान सामग्रीको विज्ञापन निषेध गर्नुले धूम्रपानप्रति सकारात्मक छवि बन्ने जोखिमलाई कम गरेको छ।
• धूम्रपान छुटाउनका लागि निःशुल्क परामर्श र सहायता सेवा: धेरै देशहरूमा धूम्रपान छुटाउन चाहने व्यक्तिहरूलाई सहयोग गर्ने कार्यक्रमहरू सञ्चालन भएका छन्। परामर्श, निकोटिन रिफ्लेसमेन्ट थेरापी (NRT), र औषधिहरूको सहयोगले धूम्रपान गर्न छोड्न चाहने व्यक्तिहरूलाई ठुलो मद्दत पुर्याउँछ।

धूम्रपान छुटाउन सकिने उपायहरू

धूम्रपान छुटाउन साहस र दृढता आवश्यक पर्छ। यहाँ केही उपायहरू छन्, जसले धूम्रपान छुटाउन मद्दत पुर्याउँछ:

• प्रतिबद्धता र मानसिक तयारी: धूम्रपान छोड्न पूर्ण प्रतिबद्धता हुन आवश्यक छ। पहिलो चरण भनेको धूम्रपानले स्वास्थ्यमा पार्ने नकारात्मक असरबारे राम्रोसँग बुझेर मानसिक तयारी गर्नु हो।
• धूम्रपान गर्ने वातावरणबाट टाढा रहनुहोस्: धूम्रपान गर्ने साथीहरू र ठाउँहरूबाट केही समय टाढा रहनु उचित हुन्छ। धूम्रपान गर्ने मानिसहरूबीच रहँदा लत फर्किन सक्छ, त्यसैले आफ्नो वातावरणलाई परिवर्तन गर्न आवश्यक छ।
• शारीरिक व्यायाम र योग: व्यायामले तनाव कम गर्छ र शरीरलाई स्वस्थ राख्छ। योग र ध्यानले मानसिक शान्ति दिन्छ, जसले धूम्रपान गर्ने झुकावलाई कम गर्न मद्दत गर्छ।
• धूम्रपान छुटाउने औषधि र थेरापी: चिकित्सकहरूको सल्लाह अनुसार, निकोटिन रिफ्लेसमेन्ट थेरापी (NRT) वा धूम्रपान छुटाउने औषधि उपयोग गर्न सकिन्छ। यी औषधिहरूले धूम्रपान गर्न मन नगर्ने बनाउन मद्दत गर्छ।
• समयको सदुपयोग र नयाँ बानीहरू: व्यस्त दिनचर्या बनाउनाले पनि धूम्रपान छुटाउन मद्दत गर्छ। समयको सही उपयोग गर्नु, नयाँ गतिविधि, जस्तै पढाइ, खेलकुद, वा अन्य सकारात्मक क्रियाकलापमा समय बिताउनु धूम्रपान छुटाउन सहयोगी हुन्छ।
• समर्थन समूह: धूम्रपान छुटाउन समूहगत प्रयासले पनि मद्दत पुर्याउँछ। परामर्श सेवा, साथीभाइ र परिवारको सहयोगले धूम्रपान छुटाउने यात्रालाई सजिलो बनाउन सक्छ।

निष्कर्ष:

धूम्रपानले शरीरमा बहुआयामिक स्वास्थ्य समस्या उत्पन्न गर्छ, जसले शारीरिक, मानसिक, र सामाजिक जीवनमा गम्भीर असर पार्छ। फोक्सो र मुटुको रोगदेखि क्यान्सर, मधुमेह, र प्रजनन समस्यासम्म, धूम्रपानको प्रभाव व्यापक छ। यसले शरीरका प्रमुख अंगहरूलाई क्रमशः क्षति पुर्याउँछ र मृत्युको जोखिमलाई धेरै गुणा बढाउँछ।

धूम्रपानले तपाईंको स्वास्थ्य मात्र होइन, तपाईंका वरपरका मानिसहरूलाई पनि नकारात्मक रूपमा प्रभावित गर्छ। दोस्रो र तेस्रो हात धूम्रपानले परिवारका सदस्य, विशेष गरी बालबालिका र गर्भवती महिलाहरूलाई गम्भीर स्वास्थ्य जोखिममा पार्छ। धूम्रपान गर्दा उत्पन्न हुने धुवाँले उनीहरूको फोक्सोको विकासमा बाधा पुर्याउँछ र उनीहरूलाई विभिन्न दीर्घकालीन रोगहरूको खतरा बढाउँछ।

धूम्रपान छोड्नु स्वास्थ्यका लागि एक महत्वपूर्ण निर्णय हो, जुन जीवनको गुणस्तरमा ठुलो सुधार ल्याउन सक्छ। धूम्रपान छोडेपछि शरीर आफैँलाई पुनर्स्थापित गर्न थाल्छ। फोक्सोको कार्यक्षमता सुधार हुन्छ, हृदयघातको जोखिम घट्छ, र शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली बलियो बन्छ। मानसिक स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक परिवर्तन देखिन्छ, तनाव र चिन्ता कम हुन्छ, र आत्मविश्वास बढ्छ।

अन्ततः, धूम्रपान छोड्नु तपाईंको लागि मात्र होइन, तपाईंको परिवार र समाजका लागि पनि एक महत्त्वपूर्ण कदम हो। धूम्रपानमुक्त जीवन बाँच्दा तपाईंले स्वस्थ जीवनशैली अपनाउन सक्नुहुन्छ, जसले तपाईंलाई दीर्घकालीन रूपमा खुशी, स्वस्थ र सफल जीवनतर्फ अग्रसर गराउँछ। अहिले नै धूम्रपान छोड्ने निर्णय गरेर, तपाईंले आफ्नो स्वास्थ्यलाई दीर्घकालीन फाइदा पुर्याउन सक्नुहुन्छ र भविष्यमा उत्पन्न हुन सक्ने गम्भीर समस्याहरूबाट जोगिन सक्नुहुन्छ।