हाईपरटेन्सन (उच्च रक्तचाप) संसारभरि फैलिएको एउटा गम्भीर स्वास्थ्य समस्या हो। यो ‘मौन हत्यारा’ का रूपमा चिनिन्छ । किनभने यसले धेरैजसो अवस्थामा लक्षण देखाउँदैन।

समयमै चिनेर नियन्त्रण गर्न सकिने भएकाले, यसको बारेमा जनचेतना फैलाउन ‘रूल अफ हल्भ्स’ (Rule of Halves) नामक सिद्धान्त निकै उपयोगी छ।

यस लेखमा हामी यस सिद्धान्तलाई विस्तारमा बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं, यसको महत्व प्रस्ट पार्नेछौं, र स्क्रिनिङ तथा समयमै पहिचानको भूमिकालाई उजागर गर्नेछौं।

रूल अफ हल्भ्स भनेको के हो ?
‘रूल अफ हल्भ्स’ को अर्थ, हाईपरटेन्सनका बिरामीहरूको अवस्थालाई तीन चरणमा वर्गीकरण गरेर बुझाइएको एउटा सिद्धान्त हो। यो सिद्धान्तले देखाउँछ कि:

१. ५०% मानिसहरूलाई आफूमा हाईपरटेन्सन छ भन्ने कुरा थाहा हुँदैन।

– हाम्रो समाजमा धेरै मानिसहरू नियमित स्वास्थ्य जाँच गराउँदैनन्। हाईपरटेन्सनले धेरैजसो अवस्थामा कुनै लक्षण देखाउँदैन, जसले गर्दा यो ‘मौन हत्यारा’ बनेको हो। सामान्य थकान, टाउको दुखाइ, वा कमजोरीलाई धेरैले गम्भीरतापूर्वक लिँदैनन्, र यसैले यो समस्या छिट्टै थाहा नहुने स्थिति पैदा हुन्छ।

२.  जसलाई थाहा छ, तिनमध्ये आधाले मात्रै उपचार गर्छन्।
– हाईपरटेन्सन पहिचान भएपछि पनि धेरै मानिसले उपचार सुरु गर्दैनन्। यसका लागि धेरै कारण हुन सक्छन्, जस्तै:

• आर्थिक समस्या।
• स्वास्थ्य सेवाको पहुँचको अभाव।
• रोगलाई गम्भीरतासाथ नलिनु।

– धेरैले लक्षण नभएकोले उपचार आवश्यक छैन भनी सोच्दछन्।

३.  जसले उपचार गर्छन्, तिनमध्ये आधाको मात्रै रक्तचाप नियन्त्रणमा रहन्छ।
–  उपचार सुरु गरे पनि, अनियमित औषधि सेवन, चिकित्सकको सल्लाह नमान्ने, र जीवनशैलीमा सुधार नगर्ने आदिले गर्दा रक्तचाप नियन्त्रणमा आउँदैन।
–  साथै, कतिपय अवस्थामा गलत औषधि चयन वा जटिलताहरूले पनि नियन्त्रणमा समस्या आउन सक्छ।

यसरी, हाईपरटेन्सन भएका १०० मानिसमध्ये केवल १२.५% मानिसको मात्रै रोग पूर्ण रूपमा नियन्त्रणमा रहन्छ।

रूल अफ हल्भ्स किन महत्त्वपूर्ण छ ? 
यो सिद्धान्तले हामीलाई स्वास्थ्य सेवामा सुधार गर्न र स्क्रिनिङ अभियानलाई व्यापक बनाउन प्रेरित गर्दछ। यसले निम्न विषयमा जागरूकता दिन्छ:
१. समस्या पहिचानमा ध्यान दिनु।
–  जनसंख्याको ठूलो हिस्सा अज्ञानताका कारण जोखिममा छ। स्क्रिनिङ गरेर चित्तै पहिचान गरिनुपर्छ।

२. उपचारको निरन्तरता सुनिश्चित गर्नु।
–  उपचार सुरु गरेपछि औषधि नियमित सेवन गर्न, चिकित्सकको सल्लाह पालना गर्न, र जीवनशैली सुधार गर्न आवश्यक छ।

३. स्वास्थ्य नीतिमा सुधार गर्नु।

– स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र किफायतीपनलाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ।

स्क्रिनिङको भूमिका

स्क्रिनिङ भनेको स्वास्थ्य परीक्षणमार्फत समस्या प्रारम्भिक चरणमा पत्ता लगाउने प्रक्रिया हो। स्क्रिनिङले निम्न फाइदाहरू प्रदान गर्छ:

•  प्रारम्भिक पहिचान।
  – समयमै रोग पत्ता लगाउन सकेमा गम्भीर जटिलताहरू टार्न सकिन्छ।
• गम्भीर रोगहरू रोकथाम।
  –  अनियन्त्रित रक्तचापले मस्तिष्कघात, हृदयाघात, र मृगौलाका रोग निम्त्याउँछ। स्क्रिनिङले यस्ता समस्याहरू रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
• किफायती उपाय।
  –  महँगो उपचारको तुलनामा स्क्रिनिङ सस्तो र प्रभावकारी हुन्छ।

हाईपरटेन्सन रोकथाम र नियन्त्रणका उपाय

१.  स्क्रिनिङ र जनचेतना अभियान।

-स्वास्थ्य शिविर, विद्यालय, तथा कार्यालयहरूमा नियमित रक्तचाप जाँच गराउनु।
२. जीवनशैली सुधार।
–  कम नुनयुक्त खाना, फलफूल र हरियो तरकारीको सेवन, धुम्रपान र मद्यपानको त्याग, र नियमित व्यायाम गर्नुपर्छ।
३.  नियमित उपचार।
–  चिकित्सकको सल्लाह बमोजिम औषधि सेवन र समयमै परीक्षण गरिरहनुपर्छ।

निष्कर्ष
‘रूल अफ हल्भ्स’ हाम्रो स्वास्थ्य प्रणालीको कमजोरीलाई उजागर गर्ने तर यसलाई सुधार्न मार्गदर्शन दिने सिद्धान्त हो। स्क्रिनिङ, जनचेतना, र जीवनशैली सुधारलाई जोड दिन सकेमा, हामी धेरै मानिसहरूको जीवन बचाउन सक्छौं।

हाईपरटेन्सन समयमै पहिचान र नियन्त्रण गर्न प्रत्येक व्यक्तिले जिम्मेवार भएर स्क्रिनिङ गराउने, सही जानकारी हासिल गर्ने, र स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनुपर्ने समय आएको छ।

हामी सबैले चित्तै पहिचान गरेर हाईपरटेन्सनको नियन्त्रणमा साथ दिऔं।