चिनी, हाम्रो खानपानमा सबैभन्दा धेरै पाइने सामग्रीमध्ये एक हो। यो मिठासको स्रोत भएकाले धेरैलाई मनपर्छ। तर, यसको अत्यधिक सेवनले हाम्रो स्वास्थ्यलाई गम्भीर असर पुर्‍याउन सक्छ।

मोटोपना, मधुमेह, हृदय रोग, मानसिक स्वास्थ्यका समस्या, र छालासम्बन्धी विकारसम्म चिनीको प्रभाव पुग्न सक्छ। हामीले यस विषयमा सजग हुनु आवश्यक छ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) द्वारा चिनीको दैनिक सिफारिस कति ?

विश्व स्वास्थ्य संगठनले स्वस्थ व्यक्तिका लागि दैनिक चिनीको सेवन कुल क्यालोरीको ५% भन्दा कम हुनुपर्ने सिफारिस गरेको छ। यो सिफारिस वयस्कका लागि करिब २५ ग्राम (६ चम्चा) बराबर हुन्छ। यो परिमाणमा केवल थप गरिएको चिनी मात्र गणना हुन्छ । प्राकृतिक रूपमा फलफूल, तरकारी, वा दूधमा पाइने चिनी समावेश हुँदैन।

मिठासको भ्रम

चिनीमा विभिन्न प्रकारका रसायनजस्तै सुक्रोज, फ्रुक्टोज, र ग्लुकोज हुन्छन्। यी पदार्थहरूले शरीरलाई ऊर्जा दिन्छन्। तर, जब चिनीको सेवन आवश्यकताभन्दा बढी हुन्छ, यसले शरीरमा असन्तुलन पैदा गर्छ। परिणामस्वरूप, स्वास्थ्य समस्याहरूको सुरूवात हुन्छ।

चिनीका लुकेका खतरा

गुलियो चिनी जति मिठो हुन्छ त्यो भन्दा बढी स्वास्थ्य जोखिम बढाउँन सक्छ । यसको अधिक प्रयोगले निम्नानुसारका समस्या बढाउन सक्छ ।

१. मोटोपना र मधुमेह:

• चिनीको अत्यधिक सेवनले शरीरमा बोसो जम्न थाल्छ, जसले मोटोपना निम्त्याउँछ।
• चिनीले इन्सुलिन उत्पादन बढाउँछ। लामो समयसम्म यो प्रक्रिया चलिरहँदा शरीर इन्सुलिनप्रति कम संवेदनशील बन्छ, जसलाई इन्सुलिन प्रतिरोध भनिन्छ।
• यस अवस्थाले रगतमा चिनीको मात्रा बढाउँछ र अन्ततः टाइप -२ मधुमेहको जोखिम बढाउँछ।

२.  हृदय रोग:

• चिनीले रगतमा ट्राइग्लिसराइडको मात्रा बढाउँछ, जसले हृदयमा नकारात्मक असर पार्छ।
• चिनीको अत्यधिक सेवनले रक्तनलीमा सुजन (inflammation) उत्पन्न गर्छ, जसले धमनीहरूलाई कमजोर बनाउँदै हृदयाघातको जोखिम बढाउँछ।

३. दन्त समस्या:

• चिनी मुखमा पाइने ब्याक्टेरियाको प्रमुख खाना हो।
• ब्याक्टेरियाले चिनीलाई एसिडमा बदल्छ, जसले दाँतको इनेमल क्षति गर्छ र गिजाको रोग निम्त्याउँछ।

४. मानसिक स्वास्थ्य:

• धेरै चिनी खाँदा डिप्रेसन र चिन्ता जस्ता समस्या उत्पन्न हुन सक्छ।
• चिनीले निद्रा बिगार्न सक्छ, जसले मानसिक स्वास्थ्यलाई झन् कमजोर बनाउँछ।

५. छालाको समस्या:

• अत्यधिक चिनी सेवनले छालामा पिम्पल तथा बुढ्यौलीका संकेत छिटो देखिन सक्छ।
• रक्तमा चिनीको असन्तुलनले छालाको चमक पनि घटाउँछ।

चिनीको इतिहास

चिनी कुनै समय विलासी वस्तु थियो। प्राचीन समयमा चिनी औषधि वा विशेष अवसरका लागि प्रयोग गरिन्थ्यो। औद्योगिक क्रान्तिपछि यो सबैको पहुँचमा आयो। अहिले यो हाम्रा दैनिक खानपानका प्रमुख सामग्रीमध्ये एक बनिसकेको छ।

चिनी उद्योगको प्रभाव

चिनी उद्योगले प्रचारप्रसारमार्फत चिनीलाई हानिरहित र मिठासको स्रोतका रूपमा प्रस्तुत गरिरहेको छ।  यस्तो प्रचारले चिनीका नकारात्मक प्रभावलाई ओझेलमा पारेको छ। धेरै व्यक्तिलाई चिनीको लुकेको असरबारे थाहा नै हुँदैन।

चिनीको लतबाट मुक्त हुने उपाय

१. खाद्य सामग्रीको लेबल जाँच गर्नुहोस् :

• लेबलमा सुक्रोज, फ्रुक्टोज, ग्लुकोजजस्ता नाम पहिचान गर्नुहोस्।
• कम चिनी भएका वा चिनीरहित सामग्री रोज्नुहोस्।

२. प्रसोधित खाना र पेयपदार्थ घटाउनुहोस्:

• बिस्कुट, केक, र सोडाजस्ता सामग्रीमा चिनी धेरै हुन्छ।
• पानी, चिनी नहालिएको चिया, वा कफी पिउने बानी बसाल्नुहोस्।

३. पुरै खाना खानुहोस्:

• फलफूल, तरकारी, र पुरै अन्न प्राकृतिक रुपमा पोषणले भरिपूर्ण हुन्छन्।
• यी खानेकुरा कम चिनीयुक्त हुन्छन्।

४. घरमै खाना पकाउनुहोस्:

• घरमै खाना बनाउँदा चिनीको मात्रा नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।
• मिठासका लागि जडिबुटी, मसला, वा महजस्ता प्राकृतिक विकल्प प्रयोग गर्न सकिन्छ।

५. बिस्तारै चिनी कम गर्नुहोस्:

• एकैचोटि चिनी कटौती गर्दा गाह्रो हुन सक्छ।
• बिस्तारै चिनीको मात्रा घटाउँदै जानुहोस्।

६. लुकेको चिनीबारे सचेत रहनुहोस्:

• सस, केचप, र सलाद ड्रेसिङजस्ता सामग्रीमा पनि चिनी लुकेको हुन सक्छ।

७. विशेषज्ञको सहयोग लिनुहोस्:

• चिनीको लतबाट मुक्त हुन आहार विज्ञ वा स्वास्थ्यकर्मीको परामर्श लिन सकिन्छ।

निष्कर्ष, 
चिनी हाम्रो जीवनशैलीको अभिन्न हिस्सा बनेको छ, तर यसको असरलाई नजरअन्दाज गर्न मिल्दैन। स-साना सचेत परिवर्तनले हाम्रो स्वास्थ्यमा ठूलो सुधार ल्याउन सक्छ। चिनीको सन्तुलित सेवनबाट स्वस्थ जीवनको दिशा लिनुहोस्।

आजैदेखि सचेत बनौँ र स्वस्थ भविष्यतर्फ कदम बढाऔं।

#डा. गुरागाईं, विराट मेडिकल कलेज सामुदायिक चिकित्सा विभागमा कार्यरत छन् ।