नेपालमा नसर्ने रोगहरू, जस्तैः उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मुटुरोग, क्यान्सर, र श्वासप्रश्वास समस्या तीव्र गतिमा फैलिँदैछन्। आधुनिक जीवनशैली, खानपान, र शारीरिक निष्क्रियताका कारण यो समस्या झन् जटिल बन्दै गएको छ।

यस लेखमा, नेपालले नसर्ने रोगहरूको बढ्दो घटनालाई नियन्त्रण गर्न आवश्यक रणनीतिहरूको विश्लेषण, तिनको कार्यान्वयनमा देखिने चुनौतीहरू र त्यसको समुचित डेटा व्यवस्थापन र विश्लेषणको भूमिकाबारे चर्चा गरिनेछ।

१. नीतिगत हस्तक्षेप
नसर्ने रोगहरूलाई नियन्त्रण गर्न नीतिगत स्तरमा ठोस कदम चाल्नु अत्यावश्यक छ। यसका लागि नेपालले निम्न नीतिहरू अपनाउन सक्छः

• स्वास्थ्य कर

धूम्रपान, मदिरा, चिनीजन्य पदार्थ, र फास्ट फूडजस्ता स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने वस्तुहरूको उपभोग घटाउन सरकारले कर प्रणालीलाई कडाइ गर्न सक्छ। यस्तो करले नागरिकलाई यस्ता वस्तुहरू प्रयोग गर्नबाट रोक्न सक्छ। तर, यसलाई प्रभावकारी बनाउन सस्तो र गुणस्तरीय स्वस्थ विकल्पहरूको उपलब्धता सुनिश्चित गर्नु पर्छ, जसले गर्दा कम आय भएका जनताले स्वस्थ आहारमा सजिलै पहुँच पाउँछन्।

• स्वास्थ्यको प्राथमिकता

सरकारले नसर्ने रोगहरूको रोकथाम र नियन्त्रणलाई सार्वजनिक स्वास्थ्यको उच्च प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ। यसका लागि बजेटको उचित व्यवस्थापन, रोग नियन्त्रण कार्यक्रमहरूको लागि पर्याप्त स्रोत, र दक्ष जनशक्ति आवश्यक छ। तर, अन्य प्राथमिकताहरूका बीचमा यसलाई प्राथमिकतामा राख्न कठिनाइ हुन सक्छ।

• स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रमहरू

नसर्ने रोगहरूको उपचार प्रायः दीर्घकालीन हुन्छ, जसले गर्दा आर्थिक भार थपिन्छ। स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रमले नागरिकलाई आर्थिक रूपमा सुरक्षित बनाउँदै दीर्घकालीन उपचारका लागि सहयोग पुर्‍याउन सक्छ। यद्यपि, ग्रामीण क्षेत्रका जनतासम्म बीमाको पहुँच पुर्‍याँउन आवश्यक सुधार आवश्यक छ।

२. जनचेतना र शिक्षा
नसर्ने रोगहरूको रोकथामका लागि जनचेतना र स्वास्थ्य शिक्षा अभियानले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। नागरिकलाई स्वस्थ जीवनशैली, सही खानपान, र नियमित शारीरिक व्यायामको महत्त्व बुझाउनु पर्दछ।

• स्वास्थ्य शिक्षा अभियान

विद्यालयदेखि नै स्वास्थ्य शिक्षा सुरु गरेर दीर्घकालीन रूपमा स्वस्थ बानीहरूको विकास गर्न सकिन्छ। स्वस्थ खानपान र व्यायामलाई जीवनशैलीको एक अभिन्न अंग बनाउनु पर्ने चेतना दिन विद्यालयस्तरदेखि नै सुरु गर्नुपर्ने देखिन्छ। तर, ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रमा यस्ता कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न बजेट र जनशक्तिको अभाव एक ठूलो चुनौती बन्न सक्छ।

• सञ्चारमाध्यमको प्रभावकारी प्रयोग

रेडियो, टेलिभिजन, सामाजिक सञ्जालजस्ता सञ्चार माध्यमहरू मार्फत नसर्ने रोगहरूबारे जनचेतना फैलाउन सकिन्छ। यद्यपि, ग्रामीण भेगका जनतामा यस्ता माध्यमहरूको पहुँचको अभाव र सन्देशको प्रभावकारीतामा चुनौतीहरू आउन सक्छन्।

३. स्वास्थ्य सेवाको सुदृढीकरण
नसर्ने रोगहरूको नियन्त्रणका लागि प्रभावकारी स्वास्थ्य सेवा प्रणालीको विकास अनिवार्य छ। यसका लागि निम्न उपायहरू लागू गर्न सकिन्छ ।

• प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा सुदृढीकरण

प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाहरूलाई सशक्त बनाएर रोगको प्रारम्भिक पहिचान र रोकथाम गर्न सकिन्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाहरूको अभावले समस्या सिर्जना गर्न सक्छ। पर्याप्त स्वास्थ्यकर्मी र पूर्वाधारको अभाव यो प्रणाली सुधार गर्नको लागि प्रमुख चुनौती हो।

• स्वास्थ्यकर्मीहरूको तालीम

स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई आधुनिक उपचार प्रविधिहरू र नसर्ने रोगहरूको रोकथामका उपायहरूमा दक्ष बनाउनु आवश्यक छ। तालीमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीहरूबाट नागरिकले गुणस्तरीय सेवा पाउन सक्छन्। तर, देशभर तालीमको वितरण गर्न पनि ठूलो स्रोत र जनशक्तिको आवश्यकता पर्छ।

४. बहुक्षेत्रीय सहकार्य
नसर्ने रोगहरूको नियन्त्रणका लागि केवल स्वास्थ्य क्षेत्र मात्र नभई विभिन्न क्षेत्रहरूको समन्वयमा कार्य गर्न आवश्यक छ। उदाहरणका लागि :

• स्वस्थ वातावरणको सिर्जना
  शहर र गाउँमा प्रदूषण नियन्त्रण, सुरक्षित यातायात, हरियालीको विस्तार, र खेलकुदको प्रवर्द्धनजस्ता कार्यक्रमहरूले नागरिकको स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्न सक्छ। वातावरणीय सुधारका कार्यक्रमहरूमा दीर्घकालीन योजना र स्रोतसाधनको व्यवस्थापन चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ।
• अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग

नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरू, दाता संस्थाहरू, र छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सहकार्यबाट प्राविधिक र वित्तीय सहयोग जुटाउन सक्छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन  जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको सहकार्यले दीर्घकालीन रणनीतिहरू विकास गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। तर, नेपालका आन्तरिक प्राथमिकताहरूसँग यी सहकार्यहरू मेल नखानु चुनौती बन्न सक्छ।

५. डेटा व्यवस्थापन र विश्लेषण

नसर्ने रोगहरूको प्रभावकारी नियन्त्रणका लागि डेटा व्यवस्थापन र विश्लेषण अनिवार्य हुन्छ। नेपालले नसर्ने रोगहरूबारे सही, अद्यावधिक, र भरपर्दो डेटा संकलन गरेर योजनाहरू प्रभावकारी रूपमा लागू गर्न सक्छ।

• डेटा संकलन र निगरानी

स्वास्थ्य सेवा प्रदायक संस्थाहरूले रोगका घटना, जोखिम कारकहरू, उपचारका तरिकाहरू, र तिनको सफलताको बारेमा डेटा संकलन गर्नुपर्छ। यसरी संकलन गरिएको डेटा सरकार र नीति निर्माताहरूले उचित निर्णय गर्न प्रयोग गर्न सक्छन्। यसले रोग नियन्त्रण कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।

• डेटा विश्लेषण

डेटाको विश्लेषण गरेर रोगको प्रवृत्ति, जोखिममा रहेका जनसंख्या, र उच्च जोखिम क्षेत्रमा कस्ता हस्तक्षेप आवश्यक छ भन्ने बारेमा निर्णय लिन सकिन्छ। तर, नेपालमा डेटा व्यवस्थापनको आधुनिक प्रविधिको अभाव, दक्ष जनशक्तिको कमी, र ग्रामीण क्षेत्रमा प्रविधिको पहुँच नहुनु चुनौती हुन सक्छ।

६. व्यक्तिगत स्तरमा परिवर्तन
व्यक्तिगत स्तरमा पनि जीवनशैलीमा परिवर्तन गर्नु नसर्ने रोगहरूको नियन्त्रणको एक महत्वपूर्ण पाटो हो। सही खानपान, नियमित शारीरिक व्यायाम, धूम्रपान र मदिरा सेवनको परित्याग, र मानसिक स्वास्थ्यको हेरचाहजस्ता बानीहरू अपनाउनु आवश्यक छ। व्यक्तिहरूलाई यी परिवर्तनहरू अपनाउन प्रेरित गर्न चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ।

चुनौतीहरू

नेपालमा नसर्ने रोगहरूको नियन्त्रणका लागि विभिन्न उपायहरू प्रभावकारी भए पनि ती कार्यान्वयनका क्रममा निम्न चुनौतीहरू आउन सक्छन् :

•  स्रोतको अभाव:  पर्याप्त स्रोत र साधनको अभावले स्वास्थ्य सेवा सुधार र रोग रोकथामका कार्यक्रमहरूलाई प्रभावकारी रूपमा लागू गर्न कठिन बनाउँछ।
•  नियमित अनुगमनको कमी:  कार्यक्रमहरूको नियमित अनुगमन र मूल्याङ्कन गर्न नसक्दा नीतिहरू कागजमा सीमित हुने जोखिम रहन्छ।
• सांस्कृतिक अवरोध: खानपान र जीवनशैलीमा परिवर्तन गर्न सांस्कृतिक र सामाजिक चुनौतीहरू पनि देखिन सक्छन्। समाजमा स्वास्थ्यसम्बन्धी चेतना बढाउन कठिनाइ हुन सक्छ।
• प्राविधिक र संस्थागत अभाव: डेटा व्यवस्थापन र विश्लेषणका लागि आवश्यक प्रविधि र दक्ष जनशक्तिको अभाव चुनौतीको रूपमा देखिन्छ।
• राजनीतिक इच्छाशक्ति: दीर्घकालीन योजनाहरू सफल बनाउन राजनीतिक स्थिरता र इच्छाशक्ति महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

निष्कर्ष, 
नेपालमा बढ्दो नसर्ने रोगहरूको चुनौतीलाई समाधान गर्न सरकार, निजी क्षेत्र, र नागरिक समाजको सहकार्यमा ठोस कार्ययोजना आवश्यक छ। नीतिगत हस्तक्षेप, जनचेतना, स्वास्थ्य सेवाको सुदृढीकरण, बहुक्षेत्रीय सहकार्य, र डेटा व्यवस्थापन सबै महत्त्वपूर्ण छन्।

डेटाको प्रभावकारी व्यवस्थापन र विश्लेषणले रणनीतिहरूलाई सटीक बनाउनेछ। सही डेटा र सूचना नीतिनिर्माणको आधार हो। यसैले, डेटा संकलन, निगरानी, र विश्लेषण प्रक्रियामा सुधार गर्न आधुनिक प्रविधिको प्रयोग र दक्ष जनशक्तिको विकास आवश्यक छ।

यस कार्ययोजनालाई सफल बनाउन हरेक नागरिकले व्यक्तिगत स्तरमा आफ्नो जिम्मेवारी बोध गर्नुपर्छ। स्वस्थ जीवनशैलीको प्रवर्द्धनले मात्र दीर्घकालीन रूपमा नसर्ने रोगहरूको नियन्त्रण सम्भव हुनेछ।

सरकारले नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्दै, प्रत्येक नागरिकलाई स्वस्थ बानीहरू अपनाउन प्रेरित गर्नुपर्छ।

# डा. गुरागाईं, विराट मेडिकल कलेजमा सामुदायिक चिकित्सा विभागमा कार्यरत छन् ।