क्युबा ल्याटिन अमेरिकाको एक समाजवादी गणतन्त्रात्मक शासन प्रणाली भएको देश हो । सन् १९५९ मा फिडेल क्यास्ट्रोको नेतृत्वमा क्युवाले क्रान्ति अघि नै तानाशाही र अधिनायकवाद बाट मुक्ति पाएको थियो र एकदलीय प्रजातन्त्रको जग बसालिएको थियो ।

पूर्व राष्ट्रपति फिडेल क्यास्ट्रोको नेतृत्वमा, क्युबाले समाजवादी शासन प्रणाली अपनायो । क्युवाको राजनीतिक प्रणालीले अमेरिका जस्तो पुँजीवादी व्यवस्थाको विरोध गर्छ ।

क्युवाको नेतृत्व अन्तर्राष्ट्रिय परिदृश्यमा वामपन्थी विचारधाराको पक्षमा रहेको छ।

सन् १९५९ देखि नै क्युबाले राष्ट्रिय बजेटको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा प्रतिनिधित्व गर्ने वार्षिक लगानी सार्वजनिक स्वास्थ्यको अनिवार्यतामा आर्थिक विचारहरूलाई अधीनमा राख्दै, सार्वजनिक, सर्वव्यापी र स्वतन्त्र प्रणाली स्थापना गरेर स्वास्थ्यलाई राष्ट्रिय प्राथमिकताको बिषय बनाएको छ।

रोकथाम र “पारिवारिक डाक्टर”(Prevention and Family Physician) को अवधारणामा आधारित, यसले टापुको जनसंख्यालाई सबैभन्दा विकसित देशहरूको तुलनामा र तेस्रो विश्वका मुलुकहरु मध्य अद्वितीय स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्न सक्षम भएको छ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO), प्यान अमेरिकन हेल्थ अर्गनाइजेसन (PAHO), विश्व बैंक लगायतका मेडिकल जर्नलहरू द ल्यान्सेट, साइन्स र द न्यु इङ्ल्यान्ड जर्नल अफ मेडिसिनले यस प्रणालीको प्रशंसा गरेका छन् र यसलाई विश्वको स्वास्थ्य संस्थाको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।क्युबाको स्वास्थ्य प्रणाली विकासशील देशहरूका लागि अनुसरण गर्ने मोडेल साथै धनी राष्ट्रहरूका लागि खोजी गरिने मार्गरुपमा स्थापित भइसकेकोछ।

सफलताको ईतिहास

सन् १९५९ मा क्युबाली क्रान्तिमा फिडेल क्यास्ट्रोले अमेरिकी समर्थित फुलजेन्सियो बाटिस्टाको सरकारलाई ध्वस्त पारे । त्यसयता अमेरिकाले क्युवामाथि प्रतिबन्ध लगाएको छ । क्रान्तिपछि क्युवा विश्व मञ्चमा एक्लो भयो।

सन् १९५९, क्युबामा कुल ६ मिलियन जनसंख्याको लागि केवल ६ हजार २८६चिकित्सकहरू थिए, एक डाक्टरको अनुपात १ हजार ६४ जना थियो। तीन वर्ष भित्र, क्युवाली क्रान्ति विरुद्ध वैचारिक युद्धको ढाँचामा सबै क्षेत्रका क्युवाली अधिकारीहरूका लागि वाशिंगटनले राखेको राम्रो व्यावसायिक अवसरहरू र अनुकूल आप्रवासन नीतिबाट आकर्षित भई तिनीहरूमध्ये १,४०२ जनाले संयुक्त राज्य अमेरिकाको लागि देश छोडेका थिए ।  त्यसपछि १,२६८ जनामा एक डाक्टरको अनुपातमा हुन पुग्यो र क्युबाले गम्भीर स्वास्थ्य संकटको सामना गरिरहेको थियो। त्यसको सामना गर्दै, क्युबाले सार्वजनिक, सर्वव्यापी र निःशुल्क स्वास्थ्य प्रणालीको विकासलाई राष्ट्रिय प्राथमिकता बनाउने निर्णय गर्‍यो।

सन् १९६१ मा  स्थापित, राष्ट्रिय स्वास्थ्य प्रणाली जनस्वास्थ्य मन्त्रालयमा निर्भर संस्था र सात सिद्धान्तहरू वरिपरि संरचित छ।

(स्वास्थ्य जनताको अधिकार,जनताको स्वास्थ्यमा राज्यको दायित्व,स्वास्थ्य सेवामा जनताको समान पहुँच,स्वास्थ्य अभ्यासहरूको ठोस वैज्ञानिक आधार, स्वास्थ्य सेवाको प्रयोग र विकासमा सामाजिक सहभागिता र स्वास्थ्य कार्यहरूमा निवारक अभिमुखीकरण) क्युबाले आफ्नो जीडीपीको ११ प्रतिशत स्वास्थ्यमा खर्च गर्छ, जुन धेरै विकसित देशहरूभन्दा बढी हो।

सार्वजनिक स्वास्थ्य विश्वका अधिकांश देशका सरकारहरूको प्राथमिकतामा परेको छैन। जताततै स्वास्थ्य सेवा निजी क्षेत्रको हातमा सुम्पिएको छ ।फलस्वरूप पाँचतारे अस्पतालहरू सर्वसाधारणको पहुँचभन्दा बाहिर भएका छन् र स्वास्थ्य सेवाहरू विशेषाधिकारको विषय बनेका छन्।

स्वास्थ्य सेवालाई आधारभूत मानवअधिकार बनाउने सबै देशमा हुनुपर्ने हो।कोरोना संकटले विश्वका विकसित मुलुकका स्वास्थ्य प्रणाली र स्वास्थ्य संस्था स्तरलाई पर्दाफास गरिदिएसँगै सारा विश्व क्युवाली मोडलतर्फ हेरिरहेको छ ।क्युबाली मोडेललाई सरल भाषामा बुझ्दा, यो “स्वास्थ्य र सबैका लागि पहुँचयोग्य उपचार” मा आधारित छ। अर्थात् हरेक नागरिकले आफ्नो पहुँचमा रहेको स्वास्थ्य सेवा पाउनु पर्छ ।

क्युबाको औषधि होस् वा अस्पताल वा डाक्टर सबै विश्वस्तरीय मानिन्छन्। क्युबामा निजी अस्पतालहरू छैनन्। सबै स्वास्थ्य सेवाहरू सरकारले प्रदान गर्दछ । धेरै आर्थिक र राजनीतिक प्रतिबन्धका बावजुद यो सानो देशले विश्वभर आफ्नो बलियो स्वतन्त्र पहिचान स्थापित गरेको छ ।

क्युबाले आफ्नो देशमा दुईवटा क्रान्तिकारी लगानी गरेको कारण यो गर्न सकेको थियो – पहिलो ‘सर्वव्यापी स्वास्थ्य सेवा’ र दोस्रो निःशुल्क शिक्षा त्यसैले क्युबाले प्रमाणित गर्‍यो कि स्वतन्त्र पहिचानका साथ कति शक्तिशाली हुन सकिन्छ र बादशाहले(प्रथम विश्व भनिएका देश) महत्व दिदैन भने आफैं बादशाह बन्न सकिन्छ ।

क्युबाली स्वास्थ्य प्रणाली

क्युबाले सार्वजनिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न र यसको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीको विकास गर्न लामो इतिहास बोकेकोछ। २० औँ शताब्दीको प्रारम्भमा, देशको स्वास्थ्य सेवा प्रणाली मुख्यतया शहरी सम्भ्रान्तहरूलाई हेरचाह प्रदान गर्नमा केन्द्रित थियो, ग्रामीण गरिब वा सीमान्तकृत समूहहरूको आवश्यकताहरूमा थोरै ध्यान दिइएको थियो।

यद्यपि, सन् १९५९ मा क्युबाली क्रान्ति पछि, सरकारले सबै नागरिकहरूको लागि स्वास्थ्य सेवा पहुँच र गुणस्तर सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण प्रयासहरू गर्यो। यसमा प्राथमिक हेरचाह क्लिनिकहरू र अस्पतालहरूको सञ्जाल स्थापना गर्ने, स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई प्रशिक्षण दिने र औषधिको उत्पादन र वितरणको लागि प्रणाली विकास गर्‍यो ।

क्युबाको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीको मुख्य विशेषताहरू मध्ये एक यसको रोकथाम र प्राथमिक हेरचाहमा केन्द्रित छ। देशमा छिमेकी स्वास्थ्य क्लिनिकहरूको नेटवर्क छ, जसलाई “पोलिक्लिनिकहरू” भनिन्छ, जो रोकथाम हेरचाह प्रदान गर्न र सामान्य रोगहरूको उपचार गर्न जिम्मेवार छन्। यी क्लिनिकहरूमा डाक्टर, नर्सहरू र अन्य विशेषज्ञहरू सहित स्वास्थ्य सेवा पेशेवरहरूको टोलीद्वारा सेवा प्रदान गर्छ।

प्राथमिक हेरचाह क्लिनिकहरूको अतिरिक्त, क्युबासँग अस्पताल र विशेषज्ञ केन्द्रहरूको नेटवर्क पनि छ जसले थप जटिल केसहरूको लागि उन्नत चिकित्सा सेवा प्रदान गर्दछ। देशले ओन्कोलोजी, न्यूरोलोजी, र कार्डियोलोजी जस्ता विशेष चिकित्सा क्षेत्रहरूको विकासमा महत्त्वपूर्ण प्रगति गरेको छ, र यी र अन्य अवस्थाहरूको उपचारमा सफलताको उच्च दर छ।

समग्रमा, क्युबाको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीले आफ्ना नागरिकहरूको स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र गुणस्तर सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण प्रगति गरेको छ। देशले महत्वपूर्ण आर्थिक चुनौतिहरूको सामना गर्दा पनि उच्च आयु दर र कम शिशु मृत्युदर सहित प्रभावशाली स्वास्थ्य परिणामहरू हासिल गरेको छ।

क्युबाले परीक्षण र त्रुटिको माध्यमबाट परिश्रम गर्‍यो र धेरै त्रुटिहरू , विशेष परिस्थितिहरू र यसको जनसंख्याको सामना गर्दै चुनौतीहरूको लागि उपयुक्त आफ्नै अद्वितीय स्वास्थ्य प्रणालीको विकास गर्यो। क्युबाले अन्यत्र विकसित गरिएको मोडेलको प्रतिलिपि बनाएर लागू गरेन, तर अल्मा-अटा (Alma Ata-1978) को दर्शनलाई सबैभन्दा धेरै अँगाल्ने यो विश्वको एक राष्ट्र हो।क्युबामा, शिक्षा, आवास, यातायात, र आधारभूत आवश्यकताहरू सहित स्वास्थ्य सेवा, कि त नि: शुल्क वा नाम मात्रको(सिमित) शुल्कमा उपलब्ध छ।

क्युबाली चिकित्सा प्रणालीले बिरामीहरू र स्थानीय समुदायहरूसँग परामर्श, रोग रोकथाम, सबैभन्दा आवश्यक समूहहरु-विशेष गरी गर्भवती आमाहरू, शिशुहरू, बालबालिकाहरू, र अशक्त वृद्धहरूतर्फ स्रोतहरू निर्देशित गर्नमा केन्द्रित छ।

क्युबाले सामाजिक चिकित्सा अभ्यास गर्दछ, जस अन्तर्गत पोषण, पिउने पानी, सरसफाइ, खोप, लामखुट्टे नियन्त्रण आदिमा ध्यान दिन्छ र महँगो उपचारात्मक उपचारहरूमा कम ध्यान दिँदै खराब स्वास्थ्य निम्त्याउने अवस्थाहरूसँग बढी व्यवहार केन्द्रित छ। यस दृष्टिकोणप्रतिको आफ्नो प्रतिबद्धतालाई १९७६ को संविधानको धारा ५० मा स्थापित गरेको थियो, जसले सर्वव्यापी स्वास्थ्य सेवा सुनिश्चित गरेकोछ।

क्युबामा स्वास्थ्यलाई आधारभूत मानव अधिकारको रूपमा लिइन्छ, किन्न योग्य वस्तुको रूपमा होइन।

सन् १९८४ मा सुरु हुँदै, क्युबाले आफ्नो “एक डाक्टर प्लस एक नर्स टोली” दृष्टिकोण (आधारभूत स्वास्थ्य टोली भनिन्छ) को कार्यान्वयन गर्न थाल्यो । प्रत्येक टोली एकाइले ८० देखी १५० परिवारहरूको हेरचाह गर्दै ,स्वास्थ्य सेवा टोलीहरू उनीहरूले सेवा गर्ने समुदायहरूमा बस्नुपर्दछ ताकि उनीहरूले स्थानीय स्वास्थ्य समस्याहरू राम्रोसँग बुझ्न सकून् ।

क्युबाको राष्ट्रिय स्वास्थ्य प्रणाली धेरै स्तरहरू मिलेर बनेको छ।

१. व्यक्ति र परिवारहरू मिलेर बनेको समुदायहरू,

२.  पारिवारिक डाक्टर र नर्स टोलीहरू,

३. आधारभूत कार्य बलहरू,

४. सामुदायिक पोलीक्लिनिकहरू,

५ . अस्पतालहरू, र

६.  चिकित्सा संस्थाहरू

क्युबाको पारिवारिक चिकित्सक र नर्स कार्यक्रम
क्युबाको पारिवारिक चिकित्सक र नर्स कार्यक्रम व्यक्ति, परिवार र उनीहरूको समुदायलाई सेवा गर्ने चिकित्सक र नर्स टोलीहरू मिलेर बनेको छ। तिनीहरूले सेवा गर्ने समुदायहरूमा प्रत्यक्ष बस्छन् र दिनको २४ घण्टा  उपलब्ध हुन्छन्।

यी टोलीहरूले वातावरणमा जनस्वास्थ्य चिन्ताहरू कम गर्नका साथै चिकित्सा हेरचाह प्रदान गर्न काम गर्छन् । तिनीहरूले प्रत्येक वर्ष एक छिमेकी स्वास्थ्य निदान सञ्चालन गर्छन्, जसले समुदाय र घरको वातावरण, वर्तमान स्वास्थ्य र चिकित्सा इतिहासको जाँच गरेर व्यक्तिगत र पारिवारिक स्वास्थ्यको निगरानी गर्दछ । टोलीहरूले प्रत्येक परिवारको स्वास्थ्य मूल्याङ्कन र मूल्याङ्कन गर्न वर्षमा कम्तीमा एक पटक गृह भ्रमण गर्छन।यी टोलीहरूको भूमिकाले जनस्वास्थ्य र क्लिनिकल औषधि दुवैमा ध्यान केन्द्रित गर्ने महत्त्वलाई थप्छ।

पोलिक्लिनिक
पोलिक्लिनिक समुदाय-आधारित क्लिनिकहरू हुन् जसमा प्राथमिक हेरचाह र विशेषज्ञहरू द्वारा स्वास्थ्य सेवा दिइन्छ। सामान्यतया, डाक्टरको कार्यालयहरू तिनीहरूको क्लिनिकको पहिलो तल्लामा हुन्छन्, जहाँ स्वास्थ्यकर्मीहरूले धेरैजसो बिहान बिरामीहरूको उपचार गर्छन्।

माथिल्लो तलामा स्वास्थ्य सेवा टोलीको बस्ने कोठाहरू छन्, आवासहरू नि:शुल्क उपलब्ध गराइन्छ।हालैका वर्षहरूमा, क्युबाले जनस्वास्थ्य विशेषज्ञहरूलाई डाक्टर/नर्स टोलीहरूमा थप्यो, जनस्वास्थ्य सेवा विशेषज्ञहरूको मुख्य कार्यहरू लामखुट्टे कम गर्ने, पिउने पानी आपूर्तिहरूको अनुगमन, र ढल लाइन हुकअपहरूको निरीक्षणमा लगायत अन्य जनस्वास्थ्यका सुचकहरुमा केन्द्रित छन्।

मानिसहरू बिरामी भएर डाक्टरहरूको कार्यालयमा आउनु र पर्खनु संसारको अन्य ठाउँमा सामान्य अभ्यास मानिन्छ तर क्युबाली डाक्टर/नर्स/सार्वजनिक स्वास्थ्य सेवाकर्मी समूहहरूले घरघर वा टोलटलमा गएर सेवा दिन्छन।

यस तरिकाले, स्वास्थ्य सेवा पेशेवर टोलीहरूले उनीहरूले सेवा गर्ने मानिसहरूको चिकित्सा अवस्थाहरू समयमै पहिचान गर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ जुन धेरैजसो रोगहरु धेरै गम्भीर हुन बाट जोगिन्छन।टोलीहरूले स्थानिय बासिन्दाहरूलाई उनीहरूको औषधिहरू (नि:शुल्क वा धेरै कम मूल्य-नियन्त्रित लागतहरूमा आपूर्ति गरिएको), थप व्यायाम गर्न, र सामान्यतया आफ्ना बिरामीहरूलाई उनीहरूको दैनिक आहारहरूको बारेमा नजिकबाट प्रश्नोत्तरी गर्न सम्झाउनका लागि उनीहरूको घरमा जान्छन।स्वास्थ्य सेवा टोलीहरूले आफ्नो समुदायका प्रत्येक व्यक्तिलाई(चाहे बिरामी छन् वा राम्रो स्वास्थ्यमा) महिनामा कम्तिमा दुई पटक हेर्छन्, ।

क्युबाली हेल्थकेयर मोडेल सामान्य स्वास्थ्य अभ्यासहरू भन्दा धेरै फरक छ जुन संसारका अधिकांश मानिसहरू परिचित छन्, र परिणामस्वरूप विकसित संसारमा प्रयोग गरिएको उपचारात्मक मोडेल अन्तर्गत औषधि मात्रै प्रयोग गरेको देख्नेहरूबाट अक्सर आलोचना हुन सक्छ। उदाहरणका लागि, क्युबाली बिरामीले उच्च रक्तचापको लागि सकारात्मक परीक्षण गरेमा, डाक्टर/नर्स टोलीले सामान्यतया उनीहरूको रक्तचाप कम गर्न औषधि लेख्दैनन्।

क्युबाले सामान्यतया औषधि उपलब्ध गराउन सक्दैन, विशेष गरी अमेरिकी आर्थिक नाकाबन्दीलाई ध्यानमा राख्दै। बरु, डाक्टर र नर्सको टोलीले बिरामीलाई उचित आहार खान र नियमित व्यायाम गर्न आग्रह गर्दै, बिरामीले के खाइरहेको छ भनेर जान्न सधैं अघोषित रूपमा बिरामीलाई भेट्ने गर्छन।

महँगो र प्रायः अनावश्यक अस्पताल भ्रमणहरूमा कटौती गर्न, क्युबाले सामुदायिक पोलिक्लिनिकहरूको संख्या विस्तार गर्‍यो। प्रत्येक पोलिक्लिनिक १५ हजार देखि ३० हजार मानिसहरूको क्याचमेन्ट ह्यान्डल गर्दछ, सामान्यतया २० देखि ४० जना डाक्टरहरूको टोलिले सेवा दिन्छन।

क्युबाले सन् १९६२ देखि  मा शहरी क्षेत्रमा पोलीक्लिनिकहरू निर्माण गर्न थाल्यो र सन् १९७४  देखि ग्रामीण केन्द्रित भयो। हाल सम्म, क्युबाले देश भरी लगभग ६00 भन्दा बढि पोलीक्लिनिकहरू स्थापना गरिसकेकोछ। क्युबाले स्वास्थ्यमा श्रमशक्तिको ठूलो प्रतिबद्धता गरेको छ, राष्ट्रका दश जनामध्ये एक जनाभन्दा बढी स्वास्थ्य सेवा क्षेत्रमा कुनै न कुनै रूपमा कार्यरत छन्।

क्युबाली उत्पादन विश्वबजारमा “आर्मी अफ ह्वाईट कोट”

क्युबाको  १ करोड १० लाख जनसंख्याको लागी डाक्टरको संख्या ९५ हजार छ। अर्थात्, करिब १ सय १५ जना बराबर एक डाक्टर छन्। जुन संसारको सबैभन्दा बढी हो।

यसरी आर्थिक रुपले कमजोर मुलुकले स्वास्थ्य क्षेत्रमा असाधारण प्रगति हासिल गरेको छ।

आन्तरिक स्वास्थ्यका साथै क्युबाका डाक्टरहरु अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा समेत अब्बल साबित भएका छन्।

विश्वका कुनै पनि देशमा स्वास्थ्य संकट आइपर्दा क्युवाले डाक्टरहरूको फौज त्यहाँ पठाउँछ। हाइटीको हैजा होस् वा अफ्रिकी देशहरूमा इबोला ,आज लगभग ५० हजार क्युबाली डाक्टरहरू विश्वका ६७ देशहरूमा आफ्नो सेवा प्रदान गर्दै छन्।

सरकारी स्तरबाटै पठाइने ती डाक्टरहरु, जसलाई फिडेल क्याष्ट्रोले “आर्मी अफ ह्वाईट कोट” को संज्ञा दिएका थिए, उनीहरु क्युवाको अन्तर्राष्ट्रिय कुटनीतिक सम्बन्ध विस्तार गर्नुको साथै विदेशी मुद्राको आर्जनको प्रमुख स्रोत बनेका छन्।

विभिन्न देशमा आइपर्ने ठूलाठूला प्राकृतिक विपत्ति र महामारी नियन्त्रणमा क्युबाली डाक्टरहरुले सफल भूमिका निर्वाह गरिरहेका छन्।

इटाली स्वास्थ्य सेवामा विश्वमै उत्कृष्ट कहिन्थ्यो तर कोरोनाको अगाडि लाचार भयो कोरोना संकट सगँ जुध्न क्युबा संग सहयोग मागेको थियो।क्युबाले इटाली, भेनेजुएला, निकारागुआ, जमैका, सुरिनाम ,ग्रेनाडा लगायत विश्वका ४० देशमा डाक्टर सहित ‌औषधी सहायता पठाएको थियो।

क्युबा आज तेस्रो विश्वका देशहरूका लागि रोल मोडल भएको देशमा परिणत भएको छ । यो एक दिनमा सम्भव भएको होइन यसको पछाडि क्युवाको लामो संघर्ष र सुनियोजित रणनीति रहेको छ ।

बिषेश गरि समाजबादी शासन ब्यबस्था अबलम्बन गर्नु,निशुल्क स्वास्थ्य र शिक्षा प्रदान गर्नु,स्वदेशी उत्पादनमा जोड दिनु ,रोकथाम अनुसन्धान र तथ्यमा आधारित स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्नु आदि लाई यो उपलब्धिको श्रेय जान्छ।

#यो लेख WHO, PAHO, विश्व बैंक लगायतका प्रतिबेदन र मेडिकल जर्नलहरू द ल्यान्सेट, द न्यु इङ्ल्यान्ड जर्नल अफ मेडिसिन मा आधारित छ ।