सरकारले केही दिन अघि मात्र मस्तिष्क मृत्यु अर्थात ब्रेन डेथ भएकाहरुबाट अंग झिकेर प्रत्यारोपण गर्न मिल्ने कानुन ‘अंगप्रत्यारोपण नियमित तथा निशेध नियमावली २०७३’  पास गरेको छ । कानुन पास भएसंगै अब परिवारले चाहेको खण्डमा ब्रेन डेथ भएका व्यक्तिबाट मिर्गौला, मुटु, कलेजो, फोक्सो, सानो आन्द्रा, पेङक्रियाज लगायतका अंगहरु झिकेर अंग फेल भएका व्यक्तिमा प्रत्यारोपण गर्न सकिने बाटो खुलेको छ ।

तर अहिले पनि ब्रेनडेथ बारे कतिपय व्यक्तिमा भ्रम छ । मुटु चलेको छ शरीर तातो छ तर चिकित्सकले मृत्यु भएको अर्थात ब्रेनडेथ भएको भनिदिन्छन् भन्ने कतिपयको बुझाई छ । खासमा के हो त ब्रेनडेथ ? बरिष्ठ न्युरोसर्जन डा.बसन्त पन्तसंग नेपाली हेल्थले गरेको कुराकानीको सार सक्षेप :

बास्तवमा के हो ब्रेन डेथ ?

सिधा भाषामा ब्रेन डेथ भनेको मस्तिष्कको मृत्यु हुनु हो । मस्तिष्कको मृत्यु हुनु भएको मृत्यु हुनु बराबर हो । मस्तिष्क मृत्यु भएपछि मानिस व्युतिन सक्दैन ।

तर ब्रेन डेथ भएको भनिएको व्यक्तिको भेन्टिलेटर प्रयोग गरिएको भएपनि शरीर छाम्दा तातो रहने, मुटु चल्ने श्वासप्रस्वास पनि भई रहने देखिन्छ नि ? यस्तो अवस्थाले भ्रम सिर्जना गर्दैन र ?

सही भन्नु भयो, ब्रेन डेथ अर्थात बिरामीको मृत्यु भयो भनेर आफन्तलाई बुझाउन सबैभन्दा समस्या पर्ने यहि निर हो । मुटु चलेको छ, फोक्सो भेन्टिलेटरले चलाएको छ । सास फेरेकै देखिन्छ । शरीर छाम्दा तातो पनि छ । कसैको त आँखाबाट आसु समेत आउने गर्छ । यो अवस्था देख्दा शंका लाग्नु स्वभाविक हो । 

तर के बुझ्नु जरुरी छ भने, मुटु यस्तो अंग हो त्यो चलाउन मस्तिष्कको जरुरत पर्दैछ । पेशमेकर भए पुग्छ । फोक्सो भेन्टिलेटरले चलाई हाल्छ । यसरी लामो समयसम्म चलाउन सकिन्छ । यद्धपी यो अवस्था खर्चिलो र अप्ठेरो अवस्था हो । यद्धपी मानिसको मृत्यु भने भईसकेको हुन्छ । 

अझ सजिलो गरि बुझौँ मानिसको मृत्यु निर्धारण गर्ने मुख्य तीनवटा अंग छन् । मस्तिष्क, मुटु र फोक्सो । तर कहिलेकाही मस्तिष्क बाहेकका बाँकी दुई अंगलाई कृतिमरुपमा चलाउन सकिन्छ । भेन्टिलेटरबाट बन्द भईसकेको फोक्सो पनि चलाउन सकिन्छ । मुटुपनि चल्छ । तर मस्तिष्क मृत्यु भईसकेपछि त्यो अर्को उपाय छैन् । अर्थात ब्रेन डेथ इक्वेल्स टू डेथ हो ।

ब्रेन डेथ भएको कसरी निर्धारण गरिन्छ ?

ब्रेन डेथ भएको हो भनि निर्धारण गरिने विभिन्न सूचकहरु छन् । जस्तो चाल, धडकन, आँखाको नानी, भेन्टिलेटर बन्द, लगायतका धेरै परीक्षणहरु छन् । ती सबैमा सून्य रिपोर्ट आउनुपर्छ र एकपटकको परीक्षणले मात्रै निर्धारण गरिदैन् । पहिलोपटक सून्य रिपोर्ट आएपछि दोस्रो पटक पुन परीक्षण गरिन्छ ।त्यसमा पनि सून्य रिपोर्ट आएपछि ब्रेन डेथ भएको एकीन गरिन्छ ।

ब्रेन डेथ भएको भनिएको व्यक्तिको मस्तिष्क चाँही कस्तो हुन्छ ? पुन व्युतिने सम्भावना हुँदैन ?

ब्रेन डेथ भएको भएको व्यक्तिको टाउको खोल्यो भने त्यहाँ भित्र केही पनि हुँदैन अर्थात मस्तिष्क रहने ठाँउ खाली हुन्छ । थोरै पानी जस्तो तरल पदार्थ हुन्छ । मस्तिष्क अर्थात गिदी पग्लिइसकेको अवस्था हुन्छ । त्यसैले ब्रेनडेथ हुनु भनेको मृत्यु नै हो ।

मैले अध्ययनका क्रममा जापानमा रहँदा ब्रेनडेथ भएका धेरै व्यक्तिहरुको टाउको खोलेको छु । मेडिकल कलेजमा ब्रेनडेथ भएकाहरुको अटोप्सी गर्नुपथ्र्यो र हामी विद्यार्थीहरुलाई त्यसमा सहभागी गराइन्थ्यो ।

ब्रेन डेथ भएको अवस्थामा मस्तिष्क अर्थात गिदीमा रगत पुग्दैन । जब रगत पुग्दैन त्यसपछि गिदी लिक्युफाई अर्थात पग्लिन थाल्छ ।
हामी झुक्किनु हुँदैन । ब्रेनडेथ भएको व्यक्तिको मुटु चलिरहेको हुन्छ । स्वासप्रस्वास पनि भेन्टिलेटले गराईरहेको हुन्छ । छाम्दा शरीर तातै हुन्छ ।कहिलेकाँही आँखाबाट आसु समेत बगेको हुन्छ । नङ बढेको हुन्छ , रौँ बढेको हुन्छ । तर मानिस मरिकेको हुन्छ ।

नेपाल सरकारले ब्रेनडेथ भएका व्यक्तिको अंग झिकेर प्रत्यारोपण गर्न सकिने कानून पास गरेको अवस्था छ, यसले नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रमा के फाईदा हुन्छ ?  

ब्रेन डेथ हुनु भनेको मृत्यु हुनु नै हो भन्ने कुरा चिकित्सा विज्ञानले धेरै अघि प्रमाणित गरेपनि कानूनीरुपमा आएको थिएन । तर अहिले आयो । यो कानून विज्ञहरुद्धारा झण्डै तीन चार बर्ष लगाएर ल्याइएको हो । त्यसमा कुन अवस्था ब्रेन डेथको अवस्था देखि कसरी अंग झिक्ने, कसले पाउने ? कसरी पाउने ? आदी सबै कुराहरु उल्लेख छ ।

काठमाडौँका अस्पतालमा मात्रै बर्षमा १ हजार बढी ब्रेनडेथको केश आउने हुने गर्छ । अहिलेसम्म कानून अभावमा त्यो केशको प्रयोग हुनसकेको थिएन । तर अव कानून आइसकेपछि परिबारले चाहेको खण्डमा ब्रेनडेथ भएको व्यक्तिबाट ७ ८ वटा महत्वपूर्ण अंगहरु झिकेर अरु बिरामीमा प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ । मिर्गौला, मुटु, फोक्सो, कलेजो, सानो आन्द्रा, प्रेंक्रियाज लगायतका अंगहरु प्रत्यारोपण गर्न मिल्छ ।

कानूनले दिएपनि यतिवेला मिर्गौला बाहेक अन्य अंगको प्रत्यारोपण हुने अवस्था छैन् । त्यसैले मिर्गौला नै सहि यसको प्रयोग गर्न सकियो भने नेपालको चिकित्सा क्षेत्रमा ठूलो उपलव्धी मान्नुपर्छ । किनभने यसले अंगफेल भई प्रत्यारोपण गर्न नसकी मृत्युबरण हुन पुग्ने अवस्थाका सयौँ मानिसको ज्यान जोगाउने एउटा विकल्प खोलिदिएको छ । यो कानून अंग प्रत्यारोणमा कोशेढुंगा हो ।