नेपालले सहश्राब्दी विकास लक्ष्यमा मातृ तथा पाँच बर्ष मुनिका बालबालिकाको मृत्युदर घटाउन उल्लेख्य प्रगति हासिल गरेको छ । एक वर्ष मुनिका बालबालिकाको मृत्युदर पनि लक्ष्यको नजिक नजिक पुग्न आँटेको छ । तर नवजात शिशुमृत्यु दरको उपलव्धी भने अहिले पनि सन्तोषजनक छैन ।
नेपालमा प्रतिवर्ष करिब ६ लाख ६० हजार नवजात शिशुहरुको जन्म हुने गर्दछ । यी मध्ये करिब १३ हजार नवजात शिशु जन्मेको २८ दिन भित्रै परलोक हुन्छन् । तथ्यांक भन्छ, नेपालमा अहिले पनि पाँच वर्ष भन्दा मुनिका बालबालिकाको मृत्युको करिब ५५ प्रतिशत हिस्सा नवजात शिशुको मृत्यु हुने गर्दछ ।

नवजात शिशुको मृत्युको केही कारणहरुमा संक्रमण, कम तौल, चिसोले कठ्यान्ग्रिएर वा जन्मदा निसासिएर हुने गरेको पाइन्छ । गत वर्ष केन्द्रीय तथ्यांक बिभाग ले युनिसेफको सहयोग मा गरेको मल्टिपल इन्डिकेटर क्लस्टर सर्भे ( एमआईसीएस)मा नवजात शिशुहरुको मृत्युदर २३ प्रति हजार जीवित जन्ममा भएको भेटिएको थियो । जुन अहिले सम्मकै सबैभन्दा कम र सहश्राब्दी विकास लक्ष्य एमडीजी लक्ष्य हासिल गर्नु पर्ने १६ भन्दा करिब डेढ गुना बढी हो ।

नवजात शिशुको मृत्युदरमा किन कमि हुन सकेन भन्ने विषयमा अव केन्द्रीत हुन जरुरी छ । मलाई के लाग्छ भने नवजात शिशु मृत्युदर देशको सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक, राजनीतिक विकाससंग जोडिएको हुने रहेछ । विकसित देश र विकासोन्मुख देशको तुलना गर्दा स्पष्ट हुन्छ ।

त्यसो त हाम्रो देशमा नवजात शिशुको मृत्युक मृत्युका कारणहरुको बारेमा कम अध्ययन गरिएका छन् । यद्धपी गरिएका अध्ययनले के देखाउछ भने नवजात शिशु मृत्युको प्रमुख कारणमध्ये एक संक्रमण हो । त्यसैले सरकारले नवजात शिशुहरुको उपचारमा केन्द्रीत गर्दै समुदायमा आधारित कार्यक्रम सुरु गरेको थियो ।

सोही कार्यक्रम अन्तर्गत महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरुलाई विशेष तालिम समेत दिइएको थियो । तर सो कार्यक्रमको सन् २०१३ मा गरिएको मुल्यांकनले सो कार्यक्रम लक्ष्यअनुरुप प्रभावकारी नभएको जनाउ दिएको थियो । खासगरी सो मुल्यांकनले नवजात शिशुहरु बिरामी हुँदा स्वास्थ्यसंस्था वा स्वास्थ्यकर्मी सम्म जाने प्रचलन नभएको र धेरै स्वयंसेविकाहरुले आश गरेजस्तो सेवा प्रदान गर्न नसकिएको देखाएको थियो । सोही कारण गतवर्ष देखी कार्यक्रमलाई केही परिवर्तन गरिएको छ ।

गतवर्ष देखी सञ्चालनमा आएको समुदायमा आधारित बालरोगहरुको एकीकृत व्यवस्थापन कार्यक्रमसंगै समेटेर समुदायमा आधारित नवजात शिशु तथा बालरोगको एकीकृत व्यवस्थापन कार्यक्रम सञ्चालित छ । 

नवजात शिशुहरुको समस्यामा केन्द्रीत रहि स्वास्थ्य संस्थाहरुमा हुने उपचार पद्धतीका लागि प्रोटोकल विकास तालिम तथा संस्थाहरुमा आवश्यक औजार उपकरणहरुको व्यवस्थापन सार्क डेभलपमेन्ट फन्ड तथा युनिसेफको सहयोगमा हुँदैछ । जसले नवजात शिशुहरुको मृत्युदर घटाउन मद्धत गर्ने विश्वास गरिएको छ ।

त्यसो त यसैबर्ष देखी नवजात शिशुहरुको उपचार तथा नवजात शिशुहरुको उपचारका लागि प्रेषण गर्दा यातायात खर्च दिने कार्यक्रम पनि नमूनाको रुपमा ४ जिल्लामा सुरु गरिएको छ ।

कान्ति बाल अस्पताल नेपालका सबै भागबाट उपचार हुन नसकेर रिफर भएर आउनेहरुको धरोहर हो । यस अस्पतालले हाल एआईसियु तथा एनआईएमसीयु तथा सर्जिकल आईसीयुको सेवा मार्फत नवजात शिशुको उपचार दिएको छ । त्यतिमात्रै होइन देशका लागि आवश्यक जनशक्तिको पनि उत्पादन गरिरहेको छ । समग्रमा देशको नवजात शिशुहरुको मृत्युदर घटाउन यस अस्पतालले अहं भूमिका खेलेको छ ।

# लेखक कान्ति बाल अस्तपालमा कार्यरत छन्